وقتی به یک ساز زهی (به انگلیسی: strings music instrument) نگاه می کنید، اولین چیزی که احتمالاً متوجه خواهید شد این است که از چوب ساخته شده است، پس چرا به این ساز ها زهی می گویند؟ بدنه ساز های زهی که معمولا برای بهتر به ارتعاش در آمدن صدای تو خالی است، از انواع مختلف چوب ساخته شده است. اما آن قسمتی از ساز که صدا تولید می کند، سیم ها هستند. این سیم ها از نایلون، استیل و بعضی اوقات الیاف حاصل از روده حیوانات هستند. تار های ساز اغلب با کشیدن آرشه به صدا در می‌آیند. دسته آرشه از چوب ساخته شده و سیم های آن هم همان موهای دم اسب هستند! گاهی اوقات نوازندگان با انگشتان شان به سیم ها ضربه می زنند، گاهی آرشه را برعکس می کنند و دسته چوبی آن را روی سیم ها می کشند.
سازهای زهی بزرگترین خانواده در مجموعه ساز های ارکستر هستند و چهار اندازه دارند : ویولن (کوچک ترین)، ویولا، ویولن سل و بزرگ ترین ، دابل بیس که گاهی کنترا بیس نامیده می شود. ساز های کوچکتر یعنی ویولن و ویولا، صدا های زیرتری تولید می کنند، در حالی که ویولن سل و کنترا بیس صدا های بم تری دارند. همه این ساز ها یک شکل هستند و بدنه های منحنی و دسته های چوبی دارند. سیم ها در سر تا سر بدنه و دسته کشیده و به پیچ های کوک کوچکی که در سری تزئینی قرار دارند، متصل شده اند.
ویولن
ویولن بچه خانواده ساز های زهی به حساب می آید و درست مثل همان ها هم صدای بلندی تولید می کند! در ارکستر، ویولن معمولا بیش از هر ساز دیگری وجود دارد ( گاهی اوقات تعداد آن به 30 عدد هم می رسد !). ویولن ها به دو گروه تقسیم می شوند: اول و دوم. ویولن های اول معمولا ملودی را می نوازند، در حالی که ویولن های دوم هم ملودی می نوازند و هم هارمونی. طول یک ویولن با اندازه معمولی، حدود 60 سانتی متر ( دو فوت) و آرشه آن کمی بلند تر است. این ساز باید با قرار دادن ویولن بین چانه و شانه چپ بنوازید. با دست چپ تان ویولن را نگه داشته و به سیم ها فشار وارد کنید تا زیر و بمی صدا ( نواک ) تغییر کند و همزمان از دست راست تان برای حرکت دادن آرشه یا کشیدن سیم ها استفاده کنید.
ویولا
ویولا خواهر یا برادر بزرگتر ویولن است. کمی بزرگ تر است و بیش از دو فوت (60 سانتی متر) طول دارد. سیم های آن از ویولن ضخیم ترند و صدای گرم تر و بم تری تولید می کند. در ارکستر معمولاً 10 تا 14 ویولا وجود دارد که تقریباً همیشه هارمونی می نوازند . کار با ویولا درست مثل ویولن است یعنی با قرار دادن آن در بین چانه و شانه می نوازید. با دست چپ تان دسته ویولا را گرفته و به سیم ها فشار بیاورید تا نواک تغییر کند و هم زمان از دست راست تان برای حرکت دادن آرشه یا کشیدن سیم ها استفاده کنید.
ویولن سل
ویولن سل مانند ویولن و ویولا است، با این تفاوت که بزرگ تر است و حدود 4 فوت (120 سانتی متر) طول دارد. سیم های آن هم ضخیم تر از ویولن و ویولا هستند . از بین تمام ساز های زهی، صدای ویولن سل بیشتر شبیه صدای انسان است و می تواند تن های متنوعی از زیرترین تا بم ترین نت ها را تولید کند. در ارکستر معمولاً 8 تا 12 ویولن سل وجود دارد که هم هارمونی و هم ملودی می نوازند. از آن جایی که ویولن سل بسیار بزرگ است و نمی توان آن را زیر چانه قرار داد، شما باید بنشینید و بدنه آن را بین زانو ها و دسته اش را روی شانه چپ تان قرار بدهید. بدنه ویولن سل روی زمین قرار گرفته و توسط یک گیره فلزی نگه داشته می شود. نواختن ویولن سل تقریبا به همان شیوه ویولن و ویولاست یعنی با استفاده از دست چپ تان سیم ها را فشار می دهید و از دست راست تان برای حرکت دادن آرشه یا کشیدن سیم ها استفاده می کنید.
کنترا بیس (دابل بیس)
این ساز پدر بزرگ خانواده ساز های زهی است. کنترا بیس با طول بیشتر از 6 فوت (180 سانتی متر) بزرگ ترین عضو این خانواده است که سیم های بسیار بلندی هم دارد. بلندتر بودن تار ها این امکان را فراهم می کند تا بتوانید نت های بسیار بم را هم بنوازید. همیشه 6 تا 8 دابل بیس در ارکستر وظیفه اجرای هارمونی را بر عهده دارند. آن ها به قدری بزرگ هستند که برای نواختن شان باید بایستید یا روی یک چهارپایه بسیار بلند بنشینید. داشتن بازو های بلند و دستان بزرگی هم در نواختن این ساز خیلی کمک تان می کند. بدنه کنترا بیس همانند ویولن سل روی زمین به صورت ایستاده قرار می گیرد و توسط یک گیره فلزی نگه داشته می شود. با تکیه دادن دسته با شانه چپ تان، با دست چپ نواک را تغییر دهید و از دست راست تان برای حرکت دادن آرشه یا کشیدن سیم ها استفاده کنید. صدایی که تولید می شود شبیه ویولن سل است.
چنگ
چنگ با بقیه ساز های زهی فرق دارد. این ساز بلند حدودا 180 سانتی متری، کمی شبیه به عدد 7 انگلیسی است و 47 تار با طول های متفاوت دارد که با نت های کلید های سفید پیانو کوک می شوند. در ارکستر معمولاً یک یا دو چنگ وجود دارد که هر دو ملودی و هارمونی می نوازند. باید چنگ را در حالت نشسته و در حالی که پاهای تان را در دو طرف آن قرار داده و دسته را به شانه تان تکیه داده اید، بنوازید. هر تار که نت متفاوتی را اجرا می کند رنگ متفاوتی هم دارد تا بهتر بتوانید آن ها را تشخیص دهید. شما با کشیدن سیم ها با نوک انگشت ها و انگشت شستتان، آن ها را می نوازید. به پایین چنگ هفت پدال متصل شده است که زیر و بمی صدا هر سیم را تغییر می دهند و این امکان را فراهم می کنند تا تار های چنگ، صدای کلید های سیاه پیانو را شبیه سازی کنند.
تکنیک های مختلف نواختن ساز های زهی
صدا در همه ساز های زهی با ارتعاش یك یا چند سیم تولید می شود كه از طریق بدنه ساز (یا توسط یك پیکاپ در ساز های تقویت شده به روش الكترونیكی) به هوا منتقل می شود. این ساز ها معمولاً بر اساس تکنیک به کار برده شده برای ایجاد لرزش در تار ها یا بر اساس تکنیک اصلی در ساز هایی که ممکن است بیش از یک تکنیک روی آن ها اعمال شده باشد، طبقه بندی می شوند. سه تا از رایج ترین تکنیک ها عبارتند از: کشیدن سیم ها، آرشه کشی و ضربه زدن.
کشیدن تار ها با یک انگشت یا Plunking
پلانکینگ تنها روش نواختن ساز هایی مثل بانجو، گیتار، چنگ، لوط، ماندولین، عود و سیتار است که در آن سیم با یک انگشت یا انگشت شست و یا به وسیله یک مضراب (پیک) کشیده می شود. ساز کیبوردی هارپسی کورد که قبلاً از مضراب پر (و در حال حاضر پیک پلاستیکی) برای کشیدن تارهای شان استفاده می شد هم در این دسته بندی قرار می گیرد.
از این روش ممکن است در ساز هایی که معمولاً با آرشه نواخته می شوند هم استفاده کرد که در این صورت این متد pizzicato ایتالیایی نامیده می شود.
آرشه کشی
آرشه کشی ( که به ایتالیایی آرکو نامیده می شود) روشی است که در برخی از ساز های زهی از جمله ویولن، ویولا، ویولن سل و کنترا بیس و ویولن شش سیمی قدیمی به کار گرفته می شود. آرشه از یک چوب به همراه چندین تار مو کشیده شده در سر تا سر آن تشکیل شده است. کشیدن آرشه روی سیم باعث ایجاد پدیده لغزش چوب شده که لرزش تار را در پی خواهد داشت.
از نیاکان ساز های آرشه ای مدرن، می توان به ریبا ( مربوط به امپراتوری های اسلامی )، کمانچه ایرانی و لیرا بیزانس اشاره کرد. سایر ساز های آرشه ای عبارتند از ربک ( کمانچه سه سیمی )، کمانچه هاردینگفله، نیکل هارپا، کوکیو ژاپنی، آرخو، ایگیل ، سارنگی و کنی (k’ni، سازدهنی ویولن ویتنامی). در ساز هوردی گوردی هم که یک چرخ کار آرشه را انجام می دهد.
در نواختن گیتار هم اگر به جای انگشت از آرشه استفاده شود، افکت های بی نظیری به صدا اضافه می شود.
ضربه زدن به تار ها یا Striking
سومین تکنیک متداول برای تولید صدا در ساز های زهی ، ضربه زدن به سیم است.
گاهی از نوازندگان ساز های زهی خانواده ویولن خواسته می شود تا با پهلوی آرشه به سیم ضربه بزنند که به این روش col legnoگفته می شود. این کار صدای ضربه ای طوری به نواک نت اضافه می کند. یکی از کاربرد های شناخته شده تکنیک col legno مربوط به موومان Mars مجموعه ارکسترال Planets گوستاو هولست است.
سایر تکنیک ها
چنگ بادی از یک روش بسیار غیر معمول برای تولید صدا استفاده می کند . در این متد سیم ها بر اثر حرکت هوا به ارتعاش در می آیند.
برخی از ساز هایی که سیم دارند به کیبورد هایی متصل شده اند تا نوازنده به جای دست کاری مستقیم سیم ها، از آن ها استفاده کند. از جمله این موارد می توان به پیانو، کلاویکورد و هارپسیکورد اشاره کرد.
در کنار این ساز های صفحه کلیدی، گاهی اوقات سیم ها با دست کشیده می شوند و یا انگشتان کار آرشه را انجام می دهند. آهنگ سازی مثل هنری كاول قطعه موسیقی نوشت كه در آن از نوازنده خواسته می شود تا به داخل پیانو دسترسی پیدا کند و مستقیماً تار ها را با انگشت بكشد ، یا موی آرشه پیچیده شده دور سیم ها را رویشان بکشد و یا با حرکت دادن شیپور ساز برنجی مثل ترومبون روی دسته ای از سیم ها، بنوازد.
ساز های زهی کیبوردی دیگر مثل آتوهارپ، نیکل هارپ آرشه ای و هوردی گوردی که با چرخاندن یک چرخ آغشته به رزین کار می کند، به اندازه کافی کوچک هستند که نوازنده بتواند حین راه رفتن آن ها را بنوازد.
ساز های زهی سیم استیلی (مثل گیتار، ویولن و . . .) را می توان با استفاده از یک میدان مغناطیسی هم نواخت. یک آرشه الکتریکی یک وسیله باتری دار دستی است که می تواند برای تحریک سیم های گیتار برقی مورد استفاده قرار گیرد. سیمی که به صورت مغناطیسی به ارتعاش در آمده صدای ملودیک و پایداری تولید می کند.
3rd Bridge یا خرک سوم متدی از نوع Plucking است که در آن سیم ها با گذاشتن یک خرک اضافی به دو بخش تقسیم شده و از طرفی که تقویت نشده به آن ها ضربه زده می شود. این تکنیک عمدتا در ساز های الکتریکی استفاده می شود زیرا این ساز ها دارای یک پیکاپ هستند که فقط ارتعاشات موضعی سیم را تقویت می کند. این حالت برای ساز های آکوستیک هم امکان پذیر است اما به این راحتی نیست. مثلا فرت هفتم روی گیتار را فشار دهید و سیم های سمت سر ساز را بکشید، در این حالت صدا در طرف مخالف طنین انداز خواهد شد. در ساز های الکتریک، این تکنیک می تواند اصوات چند تنی ( چند صدایی ) که شبیه صدای ساعت یا زنگ هستند، تولید کند.
