بخش های سازهای برنجی و سازهای بادی چوبی ارکستر؛ یعنی تمام سازهایی که شخصی در آن می دمد تا صدا ایجاد شود، سازهای بادی یا بادی ها نام دارند. واژه فنی برای این سازها هواصداها است. واژه های پایه ای مختلفی هستند که شما باید آنها را بدانید تا بتوانید درباره سازهای بادی و نحوه نواختن آنها صحبت کنید. ما در این مطلب برخی از رایج ترین سازهای بادی را معرفی کرده ایم.
دهانی: ایجاد صدا
در بیشتر سازهای بادی، هوا در یک سر لوله یا نزدیک آن به داخل ساز دمیده می شود و از سر دیگر خارج می شود. محلی که هوا در آن دمیده شد دهانی است. اغلب این نقطه از خود ساز جداشدنی است، به نوازنده امکان می دهد تا همان دهانی را روی سازهای متفاوت یا درصورت نیاز، دهانی های متفاوت را روی همان ساز استفاده کند. معمولا، ارتعاش صدا در دهانی آغاز می شود و سازهای بادی طبق انواع دهانی دسته بندی شدند.
سازهای از جنس نی از قطعه های کوچک و مستطیلی گیاهان نی (به این قطعه ها همان نی می گویند) در دهانی های خود استفاده می کنند. نی به سرعت مرتعش می شود و دو سر ساز را مانند یک دریچه باورنکردنی سریع باز و بسته می کند. وقتی دمش های سریع هوا ازطریق این «دریچه» وارد می شوند، ارتعاش موافق هوا در بدنه ی ساز ایجاد می کنند و نتیجه آن صدای ساز بادی چوبی است. وقتی آنها این طور عمل نمی کنند، نتیجه جیرجیری آشنا برای تمام نوازندگان نی است. در ساز تک-نی، نی مقابل دهانی مرتعش می شود. در ساز دو-نی، دو قطعه ی نی مقابل یکدیگر مرتعش می شوند.
در سازهای مدل فلوتی، یک جریان هوای محدود در رو و زیر یک لبه ی تیز به سرعت مرتعش می شود. در سازهای بادی، لب های نوازندگان مقابل یکدیگر و مقابل لبه ی دهانی فنجانی است. دقت کنید که یک ساز را نه به این خاطر که از فلز ساخته شد، آن را برنجی دسته بندی کردند بلکه چون این نوع از دهانی را دارد که بر لب های مرتعش تکیه دارد به آن برنجی می گویند.
در تمام این موارد، ارتعاش دهانی ارتعاش اصلی است که باقی ساز جمع می کند، بزرگ می کند و به صدایی زیبا تبدیل می کند.
شیپوره ها و سوراخ ها: شکل ساز
بیشتر سازهای بادی تقریبا لوله شکل هستند، چون ستونی بلند و نازک از هوا مکان خوبی برای تنظیم امواج ساکن هوا است. ویژگی های این موج صدای ساکن در درون ساز آنهایی هستند که گام صدا، سطح دینامیک آن (بلندی یا کوتاهی)، هارمونیک و طنین (زنگ) آن را تعیین می کنند. بنابراین، صدای ساز بیشتر به اندازه و شکل لوله ای بستگی دارد که هوا در آن حرکت می کند.
نکته: نکته جالب این است که فرقی نمی کند محل عبور هوا لوله ای شکل باشد یا به صورت دایره ها یا بیضی هایی خمیده باشد؛ به هر حال تاثیر زیادی بر صدا ندارد. البته یک خمیدگی بسیار تند در ساز تاثیر کمی بر صدا دارد. این که ساز صاف یا به صورت دایره های خمیده باشد معمولا به این بستگی دارد که کدام حالت آن برای دست گرفتن موسیقی دان ها و شکل دادن سازنده ساز از همه راحت تر است.
هوا در دهانی وارد ساز می شود. پس از طول لوله که به تدریج یا به سختی گشاد می شود، سر دیگر ساز اغلب ناگهانی شیپوری می شود. این بخش شیپوری شده در انتهای ساز همان شیپوره است. ممکن است شیپوره بسیار بزرگ و تدریجی باشد، همانند آن چه در شیپور فرانسوی است، یا کوچک و ناگهانی باشد، همانند آن چه در ترومپت است، یا حتی مانند آن چه در باسون است باریک شونده باشد.
شکل 1: ساز بادی پایه
در بین دهانی و شیپوره، فضای درون ساز که هوا در آن حرکت می کند همان سوراخ ساز است. سوراخ ساز اغلب استوانه ای یا مخروطی توصیف شد. سوراخ استوانه ای تقریبا هم اندازه ی پهنای دهانی تا شیپوره است. سوراخ مخروطی وقتی از دهانی به سمت شیپوره حرکت می کند، به تدریج عریض تر می شود. سوراخ ساز به شدت بر طنین آن اثرگذار است.
شکل 2: سوراخ بر طنین ساز اثر می گذارد.
در کل، سازهای دارای سوراخ استوانه ای صدای مستقیم بیشتر با هارمونی پیچیده ی کمتر دارند. سازهای دارای سوراخ مخروطی معمولا صدای دلنشین تر با هارمونیک پیچیده تر دارند.
لب ها، زبان و انگشت ها: نواختن ساز
بیشتر سازهای بادی نوازنده را بر آن می دارند تا هنگام دمیدن با لب ها و عضله های صورت کاری بسیار ویژه انجام دهد تا صدایی خوب و کنترل شده به دست آورد. (سازهای برنجی هیچ صدایی از خود نمی دهند مگراین که لب ها مقابل هم و دهانی حرکت کنند.) واژه ی رسمی برای آن چه که نوازنده با لب ها و صورت انجام می دهد لب گذاری است؛ واژه ی غیررسمی آن لب و لوچه است.
مگر این که آنها به طور پیوسته نواخته شوند، نت های نواخته شده در سازهای بادی زباندار هستند. این یعنی زبان که جریان هوا را موقت مسدود یا متوقف کرده است، هر نت را با رهاسازی دوباره ی جریان هوا آغاز می کند. زبان داری معمولا با نوک زبان انجام می شود، طوری که انگار نوازنده دارد «تاه» می گوید. اما برخی اوقات، وقتی موسیقی بسیار تند است، برخی نوازندگان بادی زبان جنبانی (تاه-کاه-تاه-کاه) خواهند کرد یا نت های سه تایی را به سرعت می زنند (تاه-کاه-تاه-تاه-کاه-تاه)، پشت و جلوی زبان را به خوبی به کار می برند. فلوت ها هم با استفاده از تلفظی که شبیه به «رر» اسپانیایی غلتشی است از زبان لرزه اثر می گیرند.
در این میان، انگشتان معمولا در ساخت ستون هوا در ساز کوتاه تر یا بلندتر، برای ایجاد گام زیرتر یا بم تر نقش دارند. ممکن است این امر بخش لغزان ساز (همانند ترمبون) یا جاانگشتی ها را دربربگیرد که با انگشتان قابل پوشاندن یا نپوشاندن هستند (همانند ضبط کننده ها).
با این حال، در بسیاری از سازهای امروزی معمولا شامل کلیدها یا دریچه ها هست. انگشت کاری یک نت کلیدها یا دریچه هایی است که باید برای آن نت پایین نگه داشته شوند. اما بیشتر سازها با تغییر لب گذاری برای گرفتن هارمونیک های متفاوت موج ساکن با همان انگشت کاری بیش از یک نت برمی دارند. در واقع، سازهای برنجی می توانند با یک انگشت کاری هارمونیک های بسیار متفاوتی بگیرند که تغییر لب گذاری راه اصلی نواختن ساز است. سازهای برنجی معمولا از دریچه ها و سازهای بادی معمولا از کلیدها استفاده می کنند. کلیدها و دریچه ها اساسا به شیوه های متفاوتی عمل می کنند.
آن ستون موج ساکن هوا در درون ساز عموما در نخستین مکانی که هوا می تواند از ساز خارج شود پایان می یابد. بنابراین هرچه نوازنده رکوردر انگشتان بیشتری را پایین نگهدارد، ستون بلندتری از هوا و گام بم تری خواهد داشت. اما پوشاندن تمام سوراخ ها با انگشتان دشوار است ( این کار روی برخی سازهای بزرگ، غیرممکن است). برای همین بیشتر سازهای چوبی بادی مدرن به جای آن از کلیدها استفاده می کنند. انگشتان کلیدها را به پایین فشار می دهند و کلیدها سوراخ ها را می پوشانند، معمولا با لایه ای که سوراخ را کامل تر از یک انگشت می پوشاند، و برخی اوقات نیز از یک دسته استفاده می کند که به انگشت اجازه می دهد در یک نقطه ی در دسترس فشار وارد کند، درحالی که آن دسته لایه ی روی سوراخ را در نقطه ی دور از دسترس فشار می دهد.
شکل 3: در کل، هرچه سوراخ های بیشتری با کلید بسته شوند یا با انگشت پوشانده شوند، موج ساکن طولانی تری درون ساز و گام بم تری خواهیم داشت.
دریچه ها عموما روی سازهای برنجی یافت می شوند. فشردن یک دریچه هوا را از قسمت اضافی لوله جریان می دهد، ساز را موقتا در بین دهانی و شیپوره طولانی تر می کند. ساز کمی بلندتر هارمونیک پایه ی کوتاه تر و سری هارمونیک کوتاه تری می گیرد. (دریچه های اندکی دریچه های صعودی هستند که قسمتی از لوله گذاری را قطع می کنند و گام را بالا می برند.) در این پویانمایی دکمه را فشار دهید تا ببینید که هوا چطور ازطریق یک نوع دریچه (نزولی) دوباره جهت می گیرد.
شکل 4: دریچه ها
این شکل پویانمایی یک نوع از دریچه پیستون را نشان می دهد. انواع دیگر دریچه ها، شامل دریچه چرخشی و انواع دیگر دریچه های پیستونی، ترتیب های متفاوتی برای جریان هوا درون دریچه دارند اما هدف همیشه هدایت دوباره ی هوا به هنگام فشردن، باز کردن یا قطع کردن لوله گذاری دریچه است.
بیشتر سازهای برنجی فقط با تعداد اندکی دریچه گام کروماتیک کاملی را می نوازند. آنها از تغییرهای کوچک در لب گذاری بهره می برند تا نت های متفاوت بسیاری را از سری هارمونیک برای هر دریچه به دست آورند. اما سازهای بادی چوبی کلیدها و انگشت کاری های در دسترس بسیاری دارند. معمولا یک ساز بادی چوبی فقط با تغییر انگشت کاری ها نت ها را در یک اکتاو کامل می نوازد. سپس تغییری بزرگ در جریان هوا و لب گذاری لازم است تا به هارمونیک بعدی تغییر کند، طوری که اکتاو بعدی قابل نواختن باشد. این تغییر بزرگ فرادمش نام دارد.
ممکن است برخی سازهای برنجی دریچه ی رطوبت داشته باشند، سوراخی کوچک که در حالت عادی بسته است اما نوازنده می تواند آن را به سرعت با کلیدی کوچک باز کند. این سوراخ هنگام نواختن ساز استفاده نمی شود. از آن برای تخلیه ی ساز از آن چه که نوازندگان آن را «آب دهان» می نامند به کار می رود. بخار آب از نفس گرم و مرطوب نوازنده در ساز متراکم شد، خصوصا زمانی که هوا سرد است. (و بله، احتمالا آب دهان اندکی در آن هست، بسیار اندک، اما نه زیاد.) این امر موجب صدای حباب گونه در آهنگ می شود. دریچه رطوبت در نقطه ای قرار دارد که آب معمولا در آنجا جمع می شود (به واسطه ی جاذبه)، به نوازنده راهی می دهد تا در طی استراحت ها ساز را به سرعت تخلیه کند.
دسته بندی سازهای بادی
سازهای بادی طبق نوع ماده سازنده به سه دسته ی متفاوت قابل دسته بندی هستند:
- سازهای بادی فلزی: آنها از فلز ساخته شدند و صدایشان با هوایی ایجاد می شود که در یک ستون مرتعش می شود. دهانه ی ورودی دهانی نام دارد. در میان آنها، ما ترومپت، توبا و ترومبون را داریم.
- سازهای بادی چوبی: آنها از چوب ساخته شدند، دهانی دارند و این همان چیزی است که طنین صدا را تعیین می کند. در میان آنها می توانیم به کلارینت، باسون، فلوت، ابوا و ساکسفون اشاره کنیم.
- سازهای کیبوردی چوبی: در این گروه دو نوع ساز داریم، ارگ که لوله ها و مدخل هایی دارد که هوا از طریق آنها عبور می کند که با یک محرک فعال می شود و به وسیله ی کیبوردها و پدال ها کنترل می شود. نوع دوم آکاردئون نام دارد و در برخی بخش های دنیا سازی رایج است. صدای این ساز با دمیدن هوا از طریق نی های جداگانه ای به دست می آید.
سازهای بادی طبق شیوه ای که باد وارد می شود و عمل می کند به انواع زیر قابل دسته بندی هستند:
- سازهای نی ای ساده: ما برای نمونه ای از این نوع ساز به کلارینت و ساکسفون و نیز انواع مختلف آنها اشاره می کنیم.
- سازهای نی ای دوگانه: در این گروه می توانیم سازهایی مانند ابوا و باسون، شیپور انگلیسی یا کرنا را بیابیم.
- سازهای لبی: شامل «سازهای بادی برنجی» رایج است، آنها عبارتند از: ترومپت، شیپور، ترومبون و توبا.
- سازهای دارای مخزن های هوا: این سازها دو نوع متفاوت هستند، آنهایی که لوله دارند مانند ارگ لوله دار و سازهای بدون لوله همانند آکاردئون و نی انبان.
نمونه های سازهای بادی چوبی
- فلوت
- ابوا
- کلارینت
- باسون
نمونه های سازهای برنجی
- ترومبون
- ترومپت
- شیپور
- توبا
- ترومپت پیکولو
نمونه های سازهای بادی آفریقایی
- آرقول، آرگول، یارقول
- قایتا
- مزوِد
- والیها
- میزمار، زورنا، سورنای
ارکستر چیست؟
این واژه از یونان قدیم می آید و برای تعریف همخوانانی به کاررفت که به همراه زیترها و شیپورها در جلوی محراب موقوف می رقصند. امروز، این واژه برای طراحی گروهی از نوازنده ها استفاده شد که با خواننده همراهی می کنند یا پارتیتور موسیقی را به همراه راهنمایی های رهبر ارکستر می نوازند.
نظافت و تمیز کردن سازهای بادی
نواختن یک ساز بادی می تواند آرامش‌بخش و راهی عالی برای لذت بردن باشد. حالا اگر در گروهی هستید و باید یک ساز بادی را به اشتراک بگذارید، باید تدابیر احتیاطی را درپیش گیرید و میزان بالای بهداشت را رعایت کنید. دلیلش این است که همان طور که ممکن است بدانید، نواختن یک ساز بادی نیازمند این است که دهان خود را روی یک سر قرار دهید و هوا را در آن بدمید. با اینکه شما نمی توانید از یک ساز بادی بیماری های مقاربتی بگیرید، اما ممکن است به بیماری های باکتریایی و قارچی مبتلا شوید. قرض گرفتن یک ساز بادی اگر به درستی تمیز نشده باشد، می تواند بر سلامت شما تاثیر بگذارد. بنابراین، پیش از استفاده از ساز بادی قرضی، مطمئن شوید که تمیز و ضدعفونی است.
مزایای سلامتی مرتبط با سازهای بادی
سازهای بادی می توانند رضایتی را به شما بدهند که از نت های موسیقیایی عالی سرچشمه می گیرد. همچنین، بستری عالی برای شما است تا خشم و عصبانیت خود را تخلیه کنید. اما جنبه ی دیگری از نواختن ساز بادی هم هست. چندین مزیت سلامتی مرتبط با نواختن ساز بادی داریم و آنها عبارتند از:
- تقویت عضله های درونی شما
- بهبود تنفس شما
- تربیت گوش شما برای موسیقی و بهبود مهارت های شما
- کمک به شما در جنگ با افسردگی
مراقبت و نگهداری
لحظه ای که شما روی یک ساز بادی سرمایه گذاری می کنید یا به طور کامل نواختن یک ساز بادی را آغاز می کنید، از شما انتظار می رود تا مطمئن شوید که به خوبی از آن مراقبت و نگهداری می کنید. این کار به بهبود طول عمر سازها کمک خواهد کرد و هم زمان هزینه های تعمیر دائمی را کاهش می دهد. بیایید به چند رهنمود مراقبت و نگهداری برای به کارگیری ساز بادی شما نگاهی بیاندازیم:
- یاد بگیرید که ساز خود را چطور پیاده و سوار کنید.
- ساز و لوازم جانبی آن را به درستی جمع کنید.
- هیچ وقت اشیا دیگر را روی ساز بادی خود قرار ندهید.
- ساز خود را در مکان های بدون رطوبت و سرد نگهدارید و تمام مدت مطمئن باشید که سازتان خشک است.
- فقط از محصولات پاک کننده ی مربوط استفاده کنید و با دقت از دستورالعمل های پاک کردن از طرف سازنده آنها پیروی کنید.
در آخر، یک ساز بادی می تواند ضمیمه ای عالی برای زندگی خودتان و دیگران باشد. نواختن یک ساز بادی می تواند روح مردم را آرام کند، آنها را سرگرم کند و در این فرآیند، شما می توانید از تحسین آنها احساس رضایت کسب کنید. سازی که انتخاب می کنید مهم نیست، با وظیفه شناسی از آن مراقبت کنید و خستگی ناپذیرانه تمرین کنید و به این صورت به خوبی در مسیر خود برای خلق موسیقی که درون شما را توصیف می کند قرار خواهید گرفت.
