ساز باغلاما از انواع سازهای زهی زخمه‌ای می باشد که با روشی نواخته می‌شوند که در آن با زخمه زدن با انگشت یا مضراب(شلپه – شرپه) بر عامل مرتعش‌شونده، صدا تولید می‌شود. این ساز نیز با نام‌های چوگور، چکو، دمبرا، دینقیر، زیمبرا بلغاری، بوزوق، جورا، چالغی، و تنبور نیز معرفی می‌شود.
تاریخچه ساز باغلاما
این ساز اصالتاً ترکی می باشد و ساز ملی قوم ترک و منطقه آناتولی است و در نیم قرن گذشته در کشورهای همسایه ترکیه (ایران-عراق-آذربایجان غربی) رواج یافته است.
قدیمی ترین منشا نام باغلاما bağlama مربوط به نیمه دوم قرن ۱۸ بوده که در چندین نوشته اروپایی به آن اشاره شده اما برای نام گذاری آن هنوز منشا مشخصی پیدا نشده است. این اسم می تواند از فعل bağlamak در زبان ترکی (به معنای گره یا اتصال)، و به دلیل گره زدن پرده ها به دسته ساز یا سیم ها به دور گوشی های کوک باشد.
چند دهه بعد نام این ساز با عنوان tanbour baghlama در نوشته های اروپایی از چندین تنبور صحبت به میان آمده که عمدتا توسط ترک ها ، یهودیان ، یونانی ها و ارمنی ها نواخته می شده است.
پس از گذشت یک قرن، ساز مشابه باغلامای امروزی در ترکیه شهرت بیشتری بدست آورده و سیر تکامل خود را تا پیوستن به گروه های موسیقی محلی طی کرد. از این تغییرات می توان به افزایش تعداد پرده ها، صدادهی ساز، روش نواختن، تعداد و ترتیب فرت ها روی دسته بود.
دیوان و باغلاما
هردو این سازها در دسته سازهای زهی زخمه‌ای قرار می‌گیرند و توسط مضراب یا انگشت دست نواخته می‌شوند.
باغلاما دارای ۷ سیم بوده و کاسه ای به شکل نیمه گلابی دارد که به دسته متصل می شود. بر روی دسته نیز پرده ها قرار می گیرند و سیم ها نیز در امتداد دسته از انتهای کاسه تا سردسته ساز کشیده می شوند. سیم ها در انتها به سیم گیر متصل شده و در انتهای ساز به دور گوشی ها پیچیده می‌شوند. درمجموع باغلاما دارای دو نوع دسته کوتاه و دسته بلند است که به نوع دسته بلند آن دیوان نیز گفته می‌شود.
ساز دیوان را در 3 اندازه مختلف می سازند (سایز کوچک یا جرا، سایز متوسط یا چوغورو و سایز بزرگ یا دیوان). البته درمیان ترکان سازی بزرگتر از دیوان نیز وجود دارد که به آن ساز میدان گویند.
این دو ساز شباهت های بسیار زیادی به هم دارند تا جایی که گاها باهم اشتباه گرفته می شوند درنتیجه برای فهم بهتر، در زیر به چند تفاوت آنها برای تشخیص بهتر اشاره می کنیم.
تفاوت دیوان و باغلاما
- اولین تفاوت در دسته و دستان دو ساز را می توان بدین صورت شرح داد که، دسته ساز دیوان بلند‌تر از دسته‌ی ساز باغلاما است که به کاسه متصل می‌شوند و روی آنها دستان بسته می‌شود. دیوان تعداد ۲۴ پرده بر روی دسته خود دارد که قابلیت جابجایی نیز دارند اما باغلاما و سازهای هم خانواده اش با دستان بندی ثابت و متفاوت (۹، ۱۲، ۱۷، ۲۴) موجود هستند. دستان‌های این سازها معمولا سیم‌های نایلونی ۰.۳۵ تا ۰.۴۰ هستند.
- تفاوت بعدی را می توان در کاسه‌ی سازها مشاهده کرد. یعنی دیوان دارای کاسه ای بزرگ از جنس چوب درخت توت سیاه، گردو، سرخدار یا گلابی است که به خاطر بزرگ بودنش نمی‌توان آن را به صورت یک تکه ساخت پس به صورت پروانه ای یعنی چسباندن تکه های هلالی شکل چوب خم شده می سازند. در حالیکه باغلاما دارای یک کاسه طنینی کمی کوچکتر و یک پارچه نیمه گلابی از جنس چوب‌های پروانه، عرعر و ماهون است. همچنین چوب صفحه‌ی رویی آن را از چوب‌های صنوبر و … انتخاب می سازند.
- کوک مرسوم ساز دیوان لا، ر، سل یا لا، ر، می و کوک مرسوم ساز باغلاما ر، سل، لا و یا لا، ر، می می باشد.
- مضراب ساز دیوان و باغلاما نیز باهم متفاوت است. بدین صورت که ساز دیوان را با مضراب پلاستیکی نواخته و نوازنده انگشت میانی خود را بر کاسه‌ی طنینی ساز می‌زند اما ساز باغلاما را می‌توان با مضراب پلاستیکی یا چوبی (از جنس چوب یا پوست درخت گیلاس، شاخ، پرغاز و …) و یا حتی با سر انگشتان دست نواخت.
- و اما مهم ترین تفاوت آنها صدای متفاوتشان است. همانطور که اشاره کردیم سازی که دسته کوتاه تری داشته باشد دارای صدای زیر‌تر و نافذ‌تر خواهد بود پس صدای ساز باغلاما زیر تر است.
سازهای خانواده باغلاما
باغلاما و سازهای هم خانواده اش رپرتوار (مجموعه قطعه‌های موسیقی است که تکنواز یا خواننده برای کنسرت آماده می‌کند که به‌طور معمول بیش از قطعه‌هایی است که در برنامهه اصلی اعلام می‌شود، زیرا ممکن است شرکت‌کنندگان پس از اتمام برنامه، در عین تشویق اجرای قطعه‌های دیگری را درخواست کنند) گسترده ای دارند که مقام های رایج در موسیقی ترکی، کردی و ارمنی ترکیه، موسیقی کردی شمال عراق و بسیاری از مقام های رایج در برخی نقاط مرزی ایران، ترکیه و شمال عراق را شامل می شود. استفاده این سازها هم به صورت تک نوازی و هم در همراهی با آواز و نیز در کنار سازهای دیگر در ارکسترهای مختلف به صورت چند نوازی مورد استفاده قرار می گیرند.
تکنیک های اجرایی باغلاما و دیگر سازهای هم خانواده آن مخصوصا در ترکیه بسیار پیچیده،حرفه ای و پیشرفته اند اما در ایران با تکنیک های ساده تری اجرا می شوند. روی ردیف های اول، دوم و سوم وترها انگشت گذاری می شود اما انگشت گذاری روی وترهای ردیف اول بیشتر است و ملودی غالباً روی وترهای ردیف اول اجرا می شود. از انگشت شست دست چپ نیز برای گرفتن وترهای ردیف سوم استفاده می کنند.
دانلود 8 کلیپ زیبای نواختن دیوان حرفه ای که باید دانلود کنید!
این سازها کوک‌های مختلفی دارند که هر کدام در نواختن سبکی خاص کاربرد دارند. از کوک های مخصوص سازهای سه سیم می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کوک میسکت (Fa#, Re, La)
- کوک مستزاد (Fa, Re, La)
- کوک بوزوک یا کارا (Sol, Re, La)
- کوک باغلاما (La, Sol, Re)
نوازندگان معروف باغلاما
از نوازندگان ماهر این ساز می توان به عاشیق ویسل، مراد کایا، اورهان گنجه بای ، اردال ارزنجان ،رهان گنجه بای، احمد کوچ، نشئت ارتاش، حسرت گؤل تکین، ارول پارلاک، چتین آکدنیز، عارف ساغ و..اشاره کرد.
دیوان، باغلاما و سازهای هم خانواده‌اش از جمله سازهای مورد استفاده اوزان‌های قرون گذشته (اجداد عاشیق‌ها و بخشی‌های ترک نژاد) بوده اند و نقش پررنگ و به سزایی در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکی به سایر کشورها در قرون اخیر داشته اند.
