خلاصه ای از آموزش صفر تا صد سه تار

سه تار از سازهای ملی ایران است و از خانواده تنبور و بسیار نزدیک به تار ! از آنجایی که این ساز مرتبط با هیچ قوم و یا منسوب به ناحیه ای خاص نمی باشد، سازی شهری به حساب می آید .در موسیقی دستگاهی ایران امروزه بسیار ترویج یافته است. در دسته بندی سازها نیز به واسطه داشتن سیم (زه) و نواختن با مضراب ، در دسته ی سازهای زهی مضرابی قرار می گیرد.

در مسیر تکامل عود باستان ایران و تنبور خراسان قرار دارد. این ساز در نقوش مربوط به دوره ی ساسانی و حتی قبل از آن دیده می شود، از این رو عمر این ساز را می توان بیش از 1000 سال تخمین زد.که رفته رفته در طول تاریخ تغییراتی در شکل ظاهری و پرده بندی آن داده شده و به صورت سه تار امروزی در آمده است .

این ساز در زمان میرزا علی اکبر خان فراهانی و پسران او میرزا عبدالله و آقا حسینقلی (اواخر دوران قاجار) مانند تار جزو سازهایی بوده که ردیف موسیقی ایرانی با آن نواخته می شده است و تا امروز ادامه پیدا کرده و در حال حاضر جای خود را در موسیقی به عنوان یک ساز مستقل ایرانی مانند تار باز کرده است.

سه تار با ویژگیهای خاص خود همواره در طول تاریخ مورد توجه هنر دوستان ، شعرا ، عشاق و… قرار گرفته و بسیاری از بزرگان تصوف و عرفان ، در سیاحت معنوی خود از این ساز بهره جسته اند.

یکی از استادان مسلم و چیره دستی که در این زمان با صدای سه تار خود گوش ها و روح ها را نوازش میداد ، استاد جلال ذوالفنون بود که متاسفانه چندی پیش بر اثر بیماری فوت کردند و ما بار دیگر شاهد از دست دادن یکی از اساتیدی بودیم که در اواخر عمر خود شاهد بی مهری های فراوانی بود.

سه تار درونی ترین و متمرکز ترین ساز است، آن را بیشتر برای دل خود می نوازند تا برای دیگری.(ژان دورینگ)

* این تنها تصویر موجود از مرحوم «آقا علی اکبر خان فراهانی» است که « صنیع الملک » نقاش دوره قاجار و عموی کمال الملک آن را نقش کرده ، هرچند که معلوم نیست که آیا میرزا علی اکبر خان این ردیف ها را خود جمع آوری کرده یا از پدرانش سینه به سینه به او ارث رسیده ، اما باید او را پدر موسیقی ردیف دستگاهی ایران دانست که امروز در دست ماست . او در تار نوازی هم سر آمد هم عصرانش بود و به همین دلیل ارج و قرب فراوانی نزد ناصرالدین شاه داشت. . جالب است که ساز او که در این تصویر می بینید ، برای خود اسمی داشته ،قلندر . او در جوانی فوت شد و مهم ترین شاگردش یعنی میرزا غلامحسین فراهانی برادر و به قولی پسر عموی او با همسرش ازدواج می کند و تربیت فرزندان جناب میرزا را بر عهده می گیرد . از دیگر شاگردان او می توان به « کوکب خانم » ،« میرزا عیدالله خان علاءالملک » ، « مسعود میرزا » و « سلطان خانم» اشاره کرد. { عکس موزه موسیقی}

خصوصیات سه تار

1) به نسبت دیگر سازها ، دارای حجم صوتی کم ، ولی در عین حال لطیف ، نافذ ، ظریف و دلنشین است.

2) بین سازهای مضرابی در موسیقی ردیف ، تنها سازی است که مضراب مجزا نداشته و با ناخن سبابه* نواخته می شود. در نتیجه احساس مخصوصی به نوازنده دست داده و صمیمیت بیشتری بین او و سازش بر قرار می شود.

3) کوچکی جثه ، وزن کم و بغل گرفتن ساز هنگام نواختن ، در برقراری ارتباط معنوی بین ساز و نوازنده بسیار موثر است .

4) کمی حجم صوت این ساز عاملی شده تا کمتر چهره ی عمومی پیدا کند و از طرفی موقعیت خاص خود را در خلوت نوازنده و شنونده تحکیم بخشد.

5) چون مضراب سه تار در حالت معمولی به چند سیم برخورد می کند ، امکان ایجاد کوک های متنوع و چند صدا بر روی این ساز وجود دارد ( نظیر شیوه های نوینی که استاد احمد عبادی در کوک سه تار ایجاد نمود و مشتمل بر هفتاد کوک می باشد).

6) به علت محدودیت تعداد سیم ، عدم وجود عوامل تغییر دهنده صدا ، مثل هم کوکی سیم ها ، نداشتن پوست ( برخلاف ) تار و … صدای این ساز خالص و نافذ بوده و از طرفی کمتر دچار تغییر کوک در حین نواختن می شود.

7) از معدود سازهایی است که همنوازی آن ( گروه نوازی سه تار ) از زیبایی خاصی بر خور دار است.

نمونه مضراب سه تار    

*تذکر: کسانی که ناخن شکننده و یا امکان بلند کردن ناخن سبابه را ندارند ، می توانند از مضراب هایی که به این منظور ساخته شده اند استفاده نمایند.

اجزاء سه تار 

کاسه

کاسهٔ سه‌تار از نظر ساختاری مانند کاسهٔ عود یا تنبور بوده ولی کوچک‌تر از آنها و گلابی‌شکل است. درازای کاسه سه‌تار از ۲۶ تا۳۰ سانتی‌متر، پهنای آن به تناسب بین ۱۲ تا ۱۶ سانتی‌متر و ژرفایش نزدیک ۱۳ سانتی‌متر است و معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته می‌شود. ساختار کاسه، هم می‌تواند یک تراش یک تکه از چوب باشد و هم از ترک‌های جداگانه و به هم چسبیده ساخته شده باشد.

صفحه

روی کاسهٔ سه‌تار با تخته‌ای نازک از چوب پوشیده شده است که به آن صفحه گفته می‌شود. صفحه دارای سوراخ‌هایی برای خروج صدا است و معمولاً دست راست نوازنده روی آن قرار می‌گیرد اما در مواردی خاص برای افراد چپ دست، عکس این مورد صادق است.

سوراخهای روی صفحه:

این سوراخها برای تنظیم صدای ساز ایجاد می شوند.

دسته:

درازای دسته ۴۰ تا ۴۸ سانتی‌متر و قسمتی که گوشی‌ها در آن تعبیه می‌شوند ۱۲ سانتی‌متر و پهنای دسته ۳ سانتی‌متر است. بعضی از سازندگان برای زیباتر شدن و همچنین برای افزایش عمر مفید ساز، از نوعی استخوان که معمولاً استخوان شتر است برای پوشاندن دسته استفاده می‌کنند.

شیار کنار دسته :

شیاری است که در موقع بستن پرده ها از آن استفاده می شود.

سر دسته :

قسمتی از دسته که گوشی های ساز در آن قرار دارند.

خرک:

خرک قطعه‌ایست متحرک که روی صفحه و به فاصلهٔ سه انگشت از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک سه‌تار بین ۵ تا ۶ سانتی‌متر و ارتفاع آن کمتر از ۱ سانتی‌متر بوده و از جنس چوب ساخته می‌شود. سیم‌ها پس از عبور از شیارهای کم‌عمق روی خرک از طول دسته عبور کرده و توسط شیطانک به گوشی‌ها می‌رسند.

سیم :

سه تار چهار سیم فلزی دارد که با ضربه ناخن انگشت سبابه به ارتعاش در می آیند.

سیم‌گیر:

سیم‌گیر در بخش پایانی کاسه ساز قرار دارد و برای نگهداری سیم‌ها استفاده می‌شود. در گذشته سیم‌گیر را بیشتر از جنس استخوان می‌ساختند، اما امروزه نوع چوبی آن معمول‌تر است.

شیطانک:

شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز قرار می‌گیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته می‌باشد.

گوشی:

سیم از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی‌های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته می‌شوند. با چرخاندن گوشی‌ها می‌توان ساز را کوک کرد.

پرده:

پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس رودهٔ حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دستهٔ سه‌تار به صورت سه‌لایی و چهارلایی بسته می‌شوند و وظیفهٔ تقسیم‌بندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند. تعداد پرده‌ها ۲۶ عدد است که که یکی از آن‌ها قبل از شیطانک بسته می‌شود و فاصلهٔ آن با شیطانک در صدای سه‌تار مؤثر است.

سه تار امروزی به رغم نامی که از گذشته برایش به یادگار باقی مانده دارای چهار سیم است. که در قدیم سه سیم (تار) داشته، بروایتی مشتاق علیشاه کرمانی (شهادت 1306 ه.ق) عارفی که با سه تار و موسیقی آشنایی داشته سیم دیگری بین سیم دوم و سوم اضافه کرده و اینک سه تار در حقیقت چهار سیم یا چهار تار دارد . این سیم را واخوان و بعضی ها سیم مشتاق می نامند.نکته قابل توجه در عمل مشتاق علیشاه انتخاب محل قرار دادن سیم چهارم است.آیا می دانید چرا مشتاق علیشاه سیم چهارم را افزود ؟ جواب در قسمت مقالات وبسایت.

ابعاد سه تار

با توجه به تنوع الگوه های ساخت سه تار ، که از نظر ابعاد صفحه ، دسته ، کاسه و… با هم اختلاف دارند. سه تار هایی با ظاهر متفاوت نیز وجود دارد. به طور متوسط طول سه تار از نوک دسته تا سیم گیر حدودا” 86 سانتیمتر ، از شیطانگ تا سیم گیر 72 سانتی متر و طول ارتعاش آزاد آن ( از خرک تا شیطانک ) حدودا” 67 سانتی متر می باشد.

وتر (سیم )سه تار از بالا به پایین بدین ترتیب هستند:

وتر بم (سیم بم) با سیمی قطر تقریبی 25-35 میکرون از جنس برنج ،وتر مشتاق (سیم واخوان) با سیمی به قطر 18-20 میکرون از جنس فولاد ، وتر زیر ( سیم دوم ) با سیمی به قطر تقریبی 18-20 میکرون از جنس برنج ، وتر حاد ( سیم اول ) با سیمی به قطر تقریبی 18-20 میکرون از جنس فولاد.

 تنظیم پرده های سه تار

همان طور که می دانید ،طول سیم از شیطانک تا سیم گیر، به نسبت های خاصی تقسیم می شود که این تقسیمات به کمک پرده های ساز و خرک شکل می گیرد . از این رو ، بعداز هر بار پرده بندی ( یا بر روی ساز جدید ) باید موقعیت پرده ها بر روی دسته دقیقا” تعیین شود . مطالب زیر در مکان یابی چند پرده ی اصلی شما را یاری می کند.

نحوه نواختن سه تار

از اصول بنیادی نوازندگی سازهای زهی ، مضرابی موسیقی ایرانی ، آن است که هیچ گاه نغمه ای (نتی) به صورت تنها اجرا نمی شود . بلکه همیشه بایک صدای واخوان پشتیبانی می شود. ( واخوان عبارت است از اجرای مداوم یک یا چند صدا در طول اجرای قطعه ) تقریبا” در تمامی سازهای زهی مضرابی همانند انواع تنبور و دوتار درموسیقی نواحی معاصر ایران در مناطق مختلف خراسان (شمال ،شرق) گلستان (ترکمن) مازندران ، کرمانشاه ، آذربایجان ( شرقی و غربی ) آن است که همواره یکی از سیم ها وظیفه اجرای ملودی و دیگری که معمولا” به فاصله چهارم و یا پنجم نسبت به سیم اول کوک شده نقش واخوان را به عهده دارد . در نوازندگی سه تار معاصر به شیوه قدما نیز مضراب به گونه ای نواخته می شود که همواره هنگامی که سیمی به ارتعاش در می آید سیم بالای آن به عنوان واخوان به ارتعاش در می آید.

( آنچه دیدم از نوای زندگی نا مبتذل ناله ی سیم سه تارم بود و دیوان غزل ) شهریار

قیمت سه تار (مشقی و حرفه ای)

سه تار یکی از ارزانترین سازهایی است که با قیمت های مناسب به نسبت شناخت خریدار و سازنده آن از 30  هزار تومان تا 50 میلیون تومان وجود دارد.اصولا” سازهای مشقی توسط سازندهای مختلف و تا قیمت 500 هزار تومان میباشد.و سازهایی که از لحاظ ساختار و صنعت دارای صدایی خوب هستند معمولا از 1 میلیون تومان به بالا میباشد.و اصولا” سازهایی که از 1 میلیون تومان به بالا ارائه می شود توسط سه تار سازان حرفه ای که اسامی آنها در قسمت سه تار سازان وبسایت آمده است ساخته می شود.و معمولا” این سه تار ها در فروشگاهها ی وسایل موسیقی وجودندارند،و میبایستی از خود سازنده به صورت سفارشی تهیه شود.(درصورت نیاز با ما تماس بگیرید) آیا میدانید ؟بیشترین شهری که در آن سه تار سازی رایج است کنگاور کرمانشاه است، مثل ساختن دف که در کردستان رایج است .

ساختن سه تار در کنگاور متداول است .وبه قول استاد مرادی در هر خانه ای بزنی با یک سه تار ساز روبرو میشی.

برخی از نوازندگان مشهور سه تار:

میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، نور علی برومند، ارسلان درگاهی، یوسف فروتن، سعید هرمزی، داریوش صفوت، احمد عبادی، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، پرویز مشکاتیان،حسین علیزاده، داریوش طلایی، داریوش پیرنیاکان، مجید درخشانی، کیوان ساکت، حمید متبسم، مسعود شعاری

نکته مهم! سه تار را بصورت حرفه ای، اصولی و سریع، بدون نیاز به کلاس آموزشی بیاموزید! با این بسته آموزشی فوق العاده

برگرفته از کتب ، سایت 3tar.ir ، ,ویکیپدیا