یک گام مجموعه‌ای از نت‌ها است که به ترتیب ارتفاع (زیر و بمی) مرتب شده‌اند. نت‌های موجود در یک گام با یکدیگر مرتبط هستند و اغلب به‌عنوان پایه‌ای برای ملودی‌ها و آکوردها در موسیقی استفاده می‌شوند. بیشتر موسیقی‌های محبوب بر اساس نت‌های یک گام ماژور یا مینور ساخته می‌شوند، اما برخی قطعات موسیقی ممکن است از گام‌های مختلف در طول مسیر استفاده کنند.
درجات گام (Scale Degrees)
درجه گام به هر یک از نت‌های تشکیل‌دهندهٔ یک گام گفته می‌شود که در رابطه با نت پایه (تونیک) تعریف می‌شوند. هر گام از تعدادی نت تشکیل شده است که به ترتیب خاصی بر اساس فواصل معین مرتب شده‌اند. هر یک از این نت‌ها در گام موقعیت و عملکرد خاصی دارند و به همین دلیل به آنها “درجات گام” گفته می‌شود.
در هر گام دیاتونیک، می‌توان هشت درجهٔ مشخص تعریف کرد که اغلب با اعداد رومی نمایش داده می‌شوند. فاصلهٔ میان این درجات می‌تواند نیم‌پرده یا یک پرده باشد.
حتما بخوانید: گام در موسیقی چیست؟ انواع و آموزش همه نکات کاربردی
حرکت یا حل شدن نت‌ها از یکدیگر، زمانی که فاصلهٔ نیم‌پرده‌ای بین آنها وجود دارد، قوی‌تر و جذاب‌تر است. به‌عبارتی، نیم‌پرده‌ها کشش بیشتری ایجاد می‌کنند و حرکت از یک نت به دیگری را روان‌تر و خوشایندتر می‌سازند. این مسئله باعث می‌شود که برخی از درجات گام اهمیت بیشتری داشته باشند. برای درک بهتر، ابتدا با نت‌های تونال (Tonal) و مدال (Modal) آشنا می‌شویم:
نت‌های تونال (Tonal Notes)
نت‌های درجات یکم، چهارم، پنجم و هشتم به‌عنوان نت‌های تونال شناخته می‌شوند. این درجات، مایه و پایهٔ گام را مشخص می‌کنند و در همهٔ گام‌های دیاتونیک (ماژور و مینور)، نسبت به تونیک فاصلهٔ درست دارند و نت‌های اصلی گام به‌شمار می‌آیند.
نت‌های مدال (Modal Notes)
نت‌های درجات سوم، ششم و هفتم مدال یا مقامی نام دارند. این درجات در گام‌های ماژور و مینور متغیر هستند، یعنی فاصلهٔ آنها نسبت به نوع گام (ماژور یا مینور) ممکن است کوچک یا بزرگ باشد. برای تبدیل گام ماژور به مینور تئوریک، کافی است درجات سوم، ششم و هفتم گام ماژور را نیم‌پرده پایین بیاوریم. به همین دلیل، این درجات نقش مهمی در تعیین مقام گام دارند.
مشخصات هرکدام از درجات گام
درجهٔ یکم (Tonic)
تونیک یا پایه، مهم‌ترین درجهٔ هر گام است و نام گام را تعیین می‌کند. قطعات موسیقی معمولاً با تونیک آغاز می‌شوند و در طول قطعه نیز تأکید زیادی بر این نت وجود دارد. نت تونیک غالباً در پایان قطعه نیز شنیده می‌شود و حرکت به سمت آن، قوی‌ترین حرکت در میان نت‌ها است.
درجهٔ دوم (Supertonic)
این درجه که به نام‌های روتونیک، روپایه یا روبن‌مایه نیز شناخته می‌شود، اهمیت کمتری نسبت به درجات دیگر دارد و معمولاً به‌صورت نت پاساژ شنیده می‌شود. در گام ماژور، تمایل این درجه به حرکت به سمت درجهٔ یکم است، اما در گام مینور، به‌دلیل فاصلهٔ نیم‌پرده‌ای با درجهٔ سوم، بیشتر به سمت درجهٔ سوم حرکت می‌کند.
درجهٔ سوم (Mediant)
میانی یا میانه نسبت به درجهٔ دوم اهمیت بیشتری دارد و بیشتر در قطعه شنیده می‌شود. این درجه تعیین می‌کند که گام ما ماژور است یا مینور. اگر فاصلهٔ این درجه نسبت به تونیک، سوم بزرگ باشد، گام ما ماژور است و اگر سوم کوچک باشد، گام ما مینور خواهد بود.
پرطرفدار: اصول یادگیری موسیقی (آموزش 3 گام ساده)
درجهٔ چهارم (Subdominant)
زیرنمایان یکی از مهم‌ترین درجات گام و جزو درجات تونال است. این درجه در طول قطعه زیاد شنیده می‌شود. در گام ماژور، به دلیل فاصلهٔ نیم‌پرده‌ای بین درجهٔ سوم و چهارم، حرکت از درجهٔ سوم به چهارم قوی است.
درجهٔ پنجم (Dominant)
نمایان، پس از تونیک، مهم‌ترین درجهٔ گام است. این درجه به‌طور مکرر در قطعه ظاهر شده و تأکید زیادی بر آن وجود دارد. درجهٔ پنجم نقشی اساسی در ایجاد ثبات و ساختار موسیقی ایفا می‌کند.
درجهٔ ششم (Superdominant)
رونمایان جزء درجات مدال است اما نسبت به درجات دوم و سوم بیشتر در طول قطعه استفاده می‌شود. در گام مینور، به دلیل فاصلهٔ نیم‌پرده‌ای با درجهٔ پنجم، تمایل زیادی برای حرکت به سمت آن دارد.
گام مینور در موسیقی، روش نواختن و هر چیزی که باید بدانید
درجهٔ هفتم (Leading Note)
درجهٔ هفتم، مهم‌ترین درجهٔ مدال گام است. در گام ماژور، به‌دلیل فاصلهٔ نیم‌پرده‌ای با درجهٔ هشتم، محسوس (Sensible) نامیده می‌شود و کشش قوی‌ای به سمت تونیک دارد. در گام مینور طبیعی، فاصلهٔ درجهٔ هفتم با هشتم، یک پرده است و به همین دلیل کشش کمتری به سمت تونیک دارد.
برای تقویت این کشش در گام مینور، درجهٔ هفتم را نیم‌پرده بالا می‌برند و گامی به نام مینور هارمونیک ایجاد می‌کنند. با این حال، این تغییر فاصلهٔ میان درجات ششم و هفتم را به ۱.۵ پرده افزایش می‌دهد که در گذشته نامأنوس بوده است. به همین دلیل، در گام‌های بالارونده، درجهٔ ششم را نیز نیم‌پرده بالا می‌برند تا این فاصله یکنواخت شود و گام مینور ملودیک ایجاد شود.
درجهٔ هشتم (Octave)
این درجه که همان تونیک تکرارشده است، همان نقش درجهٔ یکم را ایفا می‌کند. بر این نت تأکید می‌شود و معمولاً قطعه با آن به پایان می‌رسد.
سخن آخر
محاسبهٔ درجات گام در موسیقی ایرانی به‌عنوان یکی از موضوعات اساسی در تئوری موسیقی، نقش مهمی در درک ساختار گام‌ها، فواصل و ویژگی‌های آنها ایفا می‌کند. گام‌ها، چه در موسیقی ایرانی و چه در دیگر سبک‌ها، بنیان اصلی ملودی‌ها و هارمونی‌ها را تشکیل می‌دهند. اهمیت درجات گام به دلیل نقش آنها در ایجاد احساس، ثبات، و حرکت موسیقی است.
درجات تونال، مانند تونیک و نمایان، ساختار اصلی و ثبات قطعه را تضمین می‌کنند، در حالی که درجات مدال، مانند درجهٔ سوم و هفتم، شخصیت و حالت (ماژور یا مینور بودن) گام را مشخص می‌کنند. تغییرات ایجاد شده در فواصل گام، مانند افزایش یا کاهش نیم‌پرده‌ای، به خلق حس‌های متفاوت و تنوع در ملودی کمک می‌کند.
گام صدا در خوانندگی چیست+ فرق گام و اکتاو در خوانندگی
در موسیقی ایرانی، که دارای گام‌ها و مقام‌های متنوعی است، شناخت دقیق این درجات و نحوهٔ عملکرد آنها می‌تواند به آهنگسازان و نوازندگان کمک کند تا ترکیب‌هایی غنی‌تر و عمیق‌تر خلق کنند. از این رو، فهم و تحلیل درجات گام، چه در تئوری و چه در عمل، گامی ضروری در مسیر تسلط بر موسیقی ایرانی و جهانی است.
