معرفی آواز ایرانی: 7 دستگاه و 5 آواز اصیل ایرانی

قبل از معرفی انواع آواز ایرانی لازم است تا با مفهوم دستگاه و انواع آن آشنا شویم در موسیقی ایرانی 7دستگاه وجود دارد. هردستگاه توالی ای از پرده های مختلف موسیقی است که انتخاب این توالی تنوع را در موسیقی ایرانی ایجاد میکند. هردستگاه از تعدادی گوشه تشکیل شده است. برای شروع هر قطعه موسیقی از درآمد دستگاه شروع میکنند. آواز در واقع قسمتی از دستگاه است و برخی آواز را دستگاه فرعی میدانند.

دستگاه ها هفتگانه موسیقی سنتی ایرانی

1-شور

دستگاه شور مهمترین دستگاه موسیقی ایرانی است. این اهمیت از آن رو است که منشا چند آواز مهم همچون ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی است. در آوازهای دستگاه شور، نقش نت پایه به درجات دیگری به جز درجه اول گام محول می‌شود. در واقع وجه تمایز متعلقات شور نسبت به یکدیگر، جابه‌جایی نت شاهد و ایست و متغیر در روی درجات گام شور است و همچنین دستگاه شور تاثیر بسزایی بر دستگاه های نوا و سه‌گاه نیز تاثیر میگذارد.

مهمترین آثار دستگاه شور

• آلبوم یاد ایام از محمدرضا شجریان
• آلبوم زیباترین از علیرضا افتخاری
• قطعه مرا عاشق از شهرام ناظری
• قطعه گشته خزان از علیرضا قربانی

گستره دستگاه شور

2-نوا

دستگاه شور و نوا از نظر فواصل رابطه تنگاتنگی باهم دارند که این مسئله گاها موجب اشتباه در تشخیص ای دو دستگاه میشود. همچنین نوا با آواز بیات اصفهان رابطه نزدیکی دارد.

مهمترین آثار دستگاه نوا

• آلبوم چهره به چهره از محمدرضا شجریان
• آلبوم نوا، مرکب‌خوانی از پرویز مشکاتیان با آواز شجریان
• آلبوم نی‌نوا از حسین علیزاده
• آلبوم بی تو بسر نمی‌شود از محمدرضا شجریان
• بخشی از آلبوم راز گل از علیرضا افتخاری

درجات دستگاه نوا

3-ماهور

ماهور هم همچون دستگاه شور از اهمیت زیادی برخوردار است و حس و حال بسیار شاد دارد. این دستگاه از نظر فواصل با گام بزرگ (ماژور) در موسیقی غربی مطابقت دارد و برخی از موسیقیدانان ریشه این دستگاه را به این شباهت نسبت میدهند. دستگاه ماهور چند گوشه را با دستگاه‌هایی از جمله با راست‌پنجگاه و نوا شریک است. از نظر مد، دستگاه‌های ماهور و راست‌پنجگاه به هم شباهت دارند اما ساختار ملودیک این دو دستگاه است که آن‌ها را از هم متمایز می‌کند

مهمترین آثار دستگاه ماهور

• تصنیف مرغ سحر از محمدرضا شجریان
• تصنیف ز من نگارم ساخته درویش‌خان
• تصنیف سپیده از محمدرضا شجریان
• آلبوم سرو چمان از محمدرضا شجریان
• آلبوم یادگار دوست از شهرام ناظری

درجات دستگاه ماهور

4-چهارگاه

دستگاه چهارگاه در ردیف موسیقی ایرانی صاحب گوشه‌هایی است که برخی احساس اندوه، برخی حالت وقار و متانت، و برخی حس شادی را به همراه دارند، و از همین رو این دستگاه برای نشان دادن تمام حالات و احساسات مناسب دانسته شده‌است. دستگاه چهارگاه و دستگاه سه‌گاه با هم «برادر» دانسته می‌شوند؛ این به خاطر ارتباط زیاد این دو دستگاه است، چنان که هر دو تعداد گوشه همنام دارند که اگرچه در هر دستگاه از گام آن دستگاه تبعیت می‌کنند اما ملودی مشابهی دارند

مهمترین آثار دستگاه چهارگاه

• آلبوم دستان از محمدرضا شجریان
• آلبوم کنسرت ۷۷ اثر شهرام ناظری و گروه کامکارها
• قطعه سلام صبحگاهی اثر حسن کسائی
• آلبوم نخستین دیدار بامدادی اثر کیهان کلهر
• قطعه دخترک ژولیده از علینقی وزیری
• سرود ایران جوان که اولین سرود ملی ایران دانسته می‌شود و توسط موسیو لومر ساخته شده نیز در دستگاه چهارگاه است.

درجات دستگاه چهارگاه

5-همایون

یکی از دستگاه های بسیار غمگین ایرانی که میزان غمش از آواز دشتی هم بیشتر است دستگاه همایون است. دستگاه همایون از نظر فواصل، دانگ اولش به دستگاه شور نزدیک است و از طریق گوشه‌های دیگرش امکان پرده‌گردانی به دستگاه‌های نوا، سه‌گاه و چهارگاه را نیز فراهم می‌کند. آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان نیز از ملحقات این دستگاه به‌شمار می‌آیند.

مهمترین آثار دستگاه همایون

• آلبوم بیداد از محمدرضا شجریان و همچنین
• آلبوم بی‌قرار از شهرام ناظری
• تصنیف سرگشته یا «تو ای پری کجایی» از حسین قوامی
• تصنیف بهار دلنشین از غلامحسین بنان
• تصنیف خزان عشق از غلامحسین بنان
• تصنیف امشب شب مهتابه ساخته علی‌اکبر شیدا

گام دستگاه همایون

حتما بخوانید: چند تکنیک ساده برای اینکه با صدای بلندتر و واضحتر آواز بخوانیم

6- راست پنجگاه

یکی از دستگاه های مهجور ایرانی است که خیلی کم کار شده. راست پنجگاه شباهت هایی به دستگاه ماهور دارد. در حرکت نت هایی که برای گوشه های هر دستگاه نوشته شده یک روند مشخص بالارونده یا پایین رونده وجود دارد. نت های موجود در دستگاه راست پنجگاه و ماهور کاملامشترک هستند اما این حرکات و گردش ملودیشان است که با هم فرق دارد. این دستگاه، امکان پرده‌گردانی به تمام دستگاه‌های دیگر را فراهم می‌کند و برخی معتقدند که هدف از ایجاد این دستگاه، آموزش مراحل عالی موسیقی از جمله مُرَکّب‌نوازی و مرکب‌خوانی بوده‌است.

مهمترین آثار دستگاه راست پنج گاه

• قطعه قافله‌سالار اثری از محمدرضا لطفی
• آلبوم‌های ساز نو آواز نو و بهاران آبیدر از شهرام ناظری
• آلبوم‌های مقام صبر از پرویز مشکاتیان و راز و نیاز از حسین علیزاده، هر دو با صدای علیرضا افتخاری
• آلبوم چشمه نوش و آلبوم مشترک حسین علیزاده و علیرضا افتخاری با نام راز و نیاز دو نمونه خیلی خوب این دستگاه هستند.

7-سه گاه

سه‌گاه یکی از دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی است. این دستگاه احتمالاً از یکی از شعبه‌های موسیقی مقامی به همین نام ریشه می‌گیرد و از نظر درجات با مقام راست ارتباط دارد؛ چنان‌که با شروع از درجه سوم مقام راست فواصل سه‌گاه به دست می‌آید و احتمالاً نام سه‌گاه نیز از همین نشات می‌گیرد.دستگاه سه‌گاه از نظر مد با آواز افشاری نیز شباهت دارد و برخی از ردیف‌دانان به جای آن که افشاری را از ملحقات دستگاه شور بدانند، آن را به سه‌گاه نزدیک می‌دانند. برخی این دستگاه را منشعب شده از دستگاه چهارگاه میدانند. همچنین به دستگاه شور شباهتی دارد.

مهمترین آثار دستگاه سه گاه

• آهنگ رسوای زمانه از علیرضا قربانی
• آلبوم رسوای دل از محمدرضا شجریان
• تصنیف من از روز ازل از غلامحسین بنان
• آلبوم شوق دوست از همایون

درجات دستگاه سه گاه

حتما بخوانید: تکنیک های کنترل نفس در آواز برای چیره شدن کامل بر صدا

5 آواز اصیل ایرانی

آواز معمولاً قسمتی از دستگاه مورد نظر است که می‌توان آن را دستگاه فرعی نامید. آواز از نظر فواصل با دستگاه مورد نظر یکسان یا شبیه بوده و می‌تواند شاهد یا ایست متفاوتی داشته باشد. به‌طور کلی هر آواز پس از ایست موقت روی ایست خودش، روی ایست دستگاه اصلی (در این‌جا شور) بازمی‌گردد. در واقع 5 آواز ایرانی وجود دارد.

1-بیات کرد (کرد بیات)

آواز بیات کرد از متعلقات دستگاه شور است و شباهت زیادی با آواز دشتی دارد ولی برخلاف دشتی درجه پنجم شور در آن متغیر نیست و نت آغاز هم در آن به جای درجه سوم بر درجه چهارم شور استوار است. موسیقیدانان ریشه این آواز را در کردستان میدانند.

مهمترین آثار آواز بیات کرد

• تصنیف سنگ خارا به آهنگسازی علی تجویدی و خوانندگی مرضیه
• تعادی قطعه در آلبوم آستان جان اثر مشترک شجریان و پرویز مشکاتیان

2-بیات اصفهان

آواز بیات یکی از متعلقات دستگاه همایون است. در بیات اصفهان، نت پایه همان درجه چهارم همایون است که نقش نت شاهد را نیز ایفا می‌کند. این نت در مرکزیت دو دانگ قرار دارد که دانگ پایین‌تر تا نت پایه همایون (که تکیه‌گاه بم بیات اصفهان است) پایین می‌رود و دانگ بالاتر مسیری است به سمت اوج آواز اصفهان. فواصل بیات اصفهان به گام کوچک هماهنگ (مینور هارمونیک) در موسیقی کلاسیک غربی نزدیک هستند و تنها در یک درجه با هم تفاوت دارند؛ این امر باعث شده که بیات اصفهان در موسیقی معاصر بسیار مورد توجه باشد.

مهمترین آثار آواز بیات اصفهان

• آلبوم سفر به دیگر سو از شهرام ناظری
• قطعه تنها نخواهم ماند از آلبوم مشترک کیهان کلهر و علی بهرامی فرد
• تیتراژ سریال هزاردستان از مرتضی نی داوود

3-آواز دشتی

آواز دشتی یکی از متعلقات دستگاه شور است. این نع از آواز بسیار حزن انگیز است. برخی ریشه این نوع آواز را دشتستان بوشهر میدانند. همچنین این نوع از آواز به آوازهای اصیل گیلانی شباهت دارد.

مهمترین آثار آواز دشتی

• سرود ای ایران از روح‌الله خالقی
• قطعات کاروان و در قفس از ابوالحسن صبا
• تصنیف موسم گل از موسی معروفی
• قطعه کاروان از مرتضی محجوبی با صدای غلامحسین بنان
• تصنیف الهه ناز اثر اکبر محسنی با آواز بنان
• آلبوم شب، سکوت، کویر از محمدرضا شجریان
• تصنیف از خون جوانان وطن لاله دمیده از عارف قزوینی

حتما بخوانید: چطور صدای خود را برای آواز بهتر تربیت کنیم؟ چند نکته ساده و مهم

4-بیات ترک

بیات ترک یکی از متعلقات دستگاه شور است. در آواز بیات ترک، برخلاف دستگاه شور و برخی دیگر از متعلقاتش، درجه سوم شور دارای اهمیت بسیاری است؛ چنانکه این درجه، نت شاهد بیات ترک دانسته می‌شود. نت آغاز و نت ایست بیات ترک نیز بر درجه زیرپایه شور قرار دارد. نت خاتمه بیات ترک در ردیف‌های مختلف، تفاوت دارد و گاه به جای نت زیرپایه شور، بر درجه دوم شور و حتی بر نت پایه شور قرار می‌گیرد.

مهمترین آثار آواز بیات ترک

• آلبوم آستان جانان از محمدرضا شجریان
• آلبوم گل صدبرگ از شهرام
• آلبوم شیدایی از صدیق
• قطعه‌های اندک اندک و الا یا ایها الساقی ازشهرام ناظری

5-ابوعطا

آواز ابوعطا از ملحقات دستگاه شور دانسته می‌شود. این آواز بر محوریت دستگاه شور است اما شروع آن از درجه دوم شور است و نت شاهد آن درجه چهارم شور است. گوشه حجاز در آواز ابوعطا نقشی کلیدی دارد و اوج آواز ابوعطا در این گوشه اجرا می‌شود. اجرای آواز ابوعطا معمولاً با فرود به محور اصلی دستگاه شور خاتمه می‌یابد.

مهمترین آثار آواز ابوعطا

• قطعه مگر نسیم سحر از قمرالملوک وزیری
• آلبوم عشق داند اثر محمدرضا شجریان و محمدرضا لطفی
• تصنیف بهار دلکش منسوب به درویش‌خان
• تصنیف آتش دل از جلال‌الدین تاج

در ادامه: نکاتی مهم درباره مقیاس و تمرین آواز در خوانندگی +فایل نمونه