موسیقی یکی از قدیمی‌ترین هنرهایی است که انسان آن را آفریده است. موسیقی همیشه طرفداران زیادی میان مردم داشته و در تمام تاریخ از هنرمندان موسیقی و آواز بی‌نظیر آن‌ها حمایت کرده‌اند.
زمانی که هنرمند یک اثر هنری را می‌آفریند، حقوق مالکیت فکری و معنوی آن اثر برای او به وجود می‌آید و می‌تواند از طریق آن کسب درآمد کند. مهم‌ترین روش کسب درآمد از موسیقی اجرای کنسرت زنده است.
اهمیت برگزاری کنسرت زنده به حدی است که اگر کسی از آن خودداری کند، صحت هنرش به چالش کشیده می‌شود. زیرا خواننده با اجرای موسیقی زنده هنرش را به صورت آشکارا در میان مردم به نمایش می‌گذارد تا آن‌ها مطمئن شوند که صدا و موسیقی هنرمند محبوبشان اصل بوده و به اصطلاح فیک نیست.
امروزه سبک‌های مختلفی از موسیقی میان مردم رایج شده است. از ابتدای دهه هشتاد که اینترنت در دسترس مردم قرار گرفت، سبب شد تا سلیقه موسیقی قشر جوانان جامعه نیز تا حدودی زیادی تغییر پیدا کند. به همین سبب سبک‌های مختلف موسیقی پا به عرصه وجود گذاشتند. از آن طرف شیوه‌های انتشار آثار صوتی نیز پیشرفت کرده و باعث توسعه کمی و کیفی موسیقی شد.
این روند صعودی به این معناست که خواسته و توقع مردم نیز از خواننده‌های محبوبشان برای اجرای بهترین کنسرت بالا رفت.
به دلیل جو مذهبی و دینی که در جامعه آن روزها وجود داشت، در آغاز به دلیل غیر شرعی خواندن موسیقی، مشکلات زیادی سر راه خوانندگان جوان قرار داشت و برای آن‌ها مجوز برپایی کنسرت صادر نمی‌شد. از آن طرف، هنوز زیرساخت‌های لازم برای اجرای کنسرت‌های سراسری در کشور فراهم نشده نبود.
نبود سالن‌های مناسب و نداشتن امکانات لازم برای صدابرداری و غیره سبب شد تا اگر کسی هم موفق به دریافت مجوز می‌شد، آن را لغو می‌کرد.
اما هر چه بیشتر می‌گذشت، تلاش‌های بیشتری برای رفع مشکلات برپایی کنسرت انجام شد. سالن‌های استاندارد ساخته شدند و سایر امکانات مورد نیاز نیز فراهم شدند. همچنین با تغییر جو جامعه و تغییر نگاه عمومی به کنسرت، از سخت‌گیری‌های سابق نیز خبری نبود یا خیلی کم و بی‌اهمیت بودند.
امروزه خواننده‌های زیادی با سبک‌های مختلف وجود دارند که برای طرفدارانشان اقدام به برگزاری کنسرت‌های بزرگ می‌کنند. بر اساس آماری که اداره ارشاد منتشر کرده، بیش از 3000 مجوز برای برگزاری کنسرت صادر کرده است. در حالی که در سال 88 این آمار 362 مورد بوده است.
هرچند برگزاری کنسرت، خبر خوبی برای طرفداران این هنر بوده است، اما از سوی دیگر سبب شده تا معضلی به نام پلی بک یا اجرای زنده جعلی نیز در میان برخی هنرمندان رایج شود.
این اقدام گذشته از اینکه باعث خشم طرفداران شده و اعتبار خواننده را تحت تاثیر قرار می‌دهد، آثار حقوقی نیز در پی دارد و خواننده باید آن را جبران کند. در ادامه با جبران خسارت در اجرای زنده جعلی یا پلی بک بیشتر آشنا خواهیم شد. با ما همراه باشید.
پلی بک چیست؟
حتما کنسرت چند سال پیش آن خواننده معروف را به خاطر دارید که در کنسرت زنده خود، اقدام به لب خوانی کرده بود. این اقدام چنان باعث خشم طرفداران او شده بود که تا مدت‌ها در شبکه‌های مجازی درباره آن بحث می‌کردند.
حتی خیلی‌ها اصالت صدا و هنر او را زیر سوال بردند و گفتند که صدایش تماما با دستگاه ساخته شده است.
به این کار اصطلاحا پلی بک گفته می‌شود. یعنی خواننده در حالی که میکروفن خاموش را در دسته گرفته، با موسیقی که در پشت صحنه پلی شده، لب خوانی می‌کند. این نوع اجرا در واقع نوعی پانتومیم موزیکال است و تمام تمرکز خواننده بر روی حرکات دست، سر و لب خود است.
امروزه کمتر کسی است که نتواند تفاوت میان پلی بک و لب خوانی را متوجه شود. که البته تا حدود زیادی به مهارت خواننده نیز بستگی دارد. البته این کار فقط در ایران رخ نمی‌دهد، بلکه ممکن است بسیاری از خوانندگان مطرح دنیا نیز به دلیل نداشتن اعتماد به نفس یا عدم تسلط برای اجرای زنده، دست به این کار بزنند.
هر چند قانون درباره این کار خوانندگان ساکت است و آن را جزو جرایم قرار نداده است و تنها به جبران خسارت مادی و معنوی که به طرفداران خود وارد کرده‌اند، محکوم می‌شود. البته خیلی از هنرمندان این کار را مصداق کلاهبرداری می‌دانند. زیرا اگر افراد بدانند که خواننده می‌خواهد لب خوانی کند، شاید هرگز به کنسرت او نروند.
در موردهایی که مشاهده شده، وزارت ارشاد و نه محاکم کیفری و حقوقی، خوانندگان را ملزم کرده‌اند تا برای جبران کارشان، اقدام به برگزاری کنسرت رایگان کنند.
جبران خسارت در اجرای زنده جعلی یا پلی بک
همان‌طور که گفته شد، تصور مردم از کنسرت زنده این است که خواننده همراه با تیم نوازنده‌اش، به طور زنده موسیقی را اجرا می‌کنند.
به همین جهت با اعتماد به شرکت‌های فرهنگی هنری که مسئول برگزاری کنسرت هستند و اعتماد به خواننده، اقدام به خرید بلیط می‌کنند. چه بسا اگر می‌دانستند صدایی که قرار است بشنوند، صدای از پیش ضبط شده خواننده است، هیچگاه به کنسرت نمی‌آمدند.
حال این سوال مطرح می‌شود که اساسا می‌توان کنسرت زنده همراه با اجرای زنده قطعات موسیقی را با آثاری که از قبل ضبط شده، عوض کرد؟ آیا هنرمند این حق را دارد که در کنسرت خود اقدام به لب خوانی و پلی بک کند؟ آیا باید عدم زنده بودن اجرا را هنگام فروش بلیط به مخاطبین اعلام نماید یا خیر؟
برای اینکه به این سوالات پاسخ دهیم، ابتدا باید کمی درباره حقوق مالکیت هنرمند بپردازیم تا به جبران خسارت و چگونگی انجام آن در اجرای زنده جعلی یا پلی بک برسیم.
در ماده 3 قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان آمده است: «حقوق پدید آورنده شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرصه و اجرای اثر و حقوق بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر اوست»
در این ماده یکی از آثار حقوقی که مولف یا هنرمند از آن برخوردار است، اجرای اثر بدون هیچ قید و شرطی است. از آنجایی که نوع اجرا در این ماده مشخص نشده، هنرمند می‌تواند موسیقی خود را به شکل زنده یا پلی بک در فضاهای خصوصی یا عمومی و از طرق مختلف مثل رادیو، تلویزیون یا در سالن‌ها کنسرت اجرا کند.
اما خواننده برای اینکه بتواند آثار خود را در اماکن مختلف اجرا کند، مجبور است با گروه‌ها و شرکت‌های فرهنگی و هنری قرارداد ببندند. این شرکت‌ها مجوزهای لازم برای اجرای کنسرت را دریافت کرده و تمامی امکاناتی که برای اجرای کنسرت لازم است را فراهم می‌کنند. مواردی مثل تهیه سالن، طراحی دکور، برگزاری کنسرت و غیره، در مقابل آن نیز دستمزد می‌گیرند.
پس از اینکه شرکت همه کارها را انجام داد، بلیط‌های حضور در کنسرت آماده شده و در ازای مبلغی که معمولا خیلی پایین هم نیست، آن‌ها را می‌فروشند.
در این حالت، ایجاب و پیشنهاد از سوی شرکت فرهنگی هنری ماذون از طرف هنرمند صورت گرفته و قبول از سوی مردم صورت می‌گیرد. یعنی با خرید بلیط، معامله‌ای میان شرکت مذکور و خریدار منعقد می‌شود.
هر چند ممکن است که شرایط قرارداد به طور صریح در این قرارداد ضمنی مشخص نشده، اما تعهداتی که طرفین نسبت به هم دارند درون آن نهفته است. این تعهدات را بر مبنای عرف می‌توان تعیین کرد.
مهم‌ترین تعهد شرکت در برگزاری کنسرت، اجرای زنده هنرمند است. زیرا در عرف تمام مردم جهان، خواننده‌ای که قصد برگزاری کنسرت را دارد، باید در آن به صورت زنده اجرا کند. مگر اینکه برخلاف این باشد و از قبل نیز برای مخاطبان این موضوع مشخص شده باشد. همچنین قیمت کنسرت زنده تفاوت فاحشی با یک جلسه دوستانه دارد که خواننده همراه با آهنگش لب خوانی می‌کند.
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که شرکت برگزار کننده کنسرت اقدام به تقلب کرده است. زمانی که خریداران بلیط متوجه تقلب و نیرنگ آن‌ها شدند، می‌توانند به واسطه بلیطی که تهیه کرده‌اند، تمامی خساراتی که به آن‌ها وارد شده را مطالبه کنند. در این شرایط معمولا شرکت موظف می‌شود تا پول بلیط را به آن‌ها برگرداند.
از آن جایی که قانون آسیب معنوی را نیز قانونی شمرده و برای آن خسارت پیش بینی کرده، فرد می‌تواند به دلیل آسیب روحی و ضربه‌ای که به حیثیت و اعتبار آن‌ها وارده شده، خسارت معنوی وارده را نیز مطالبه کنند.
اما اگر شرکت اذعان کرد که از موضوع آگاه نبوده و خواننده یا شخص دیگری بدون هماهنگی اقدام به این کار کرده است و توانست آن را در دادگاه ثابت کند، خریداران می‌توانند با استناد به ماده 1 قانون مسئولیت مدنی، شکایت حقوقی خود را علیه مقصر واقعی حادثه مطرح کنند.
در این ماده آمده است: «هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می‌باشد.»
البته در جلسات مشاوره حقوقی تاکید می‌شود که کسی که برای جبران خسارت مادی و معنوی خود از اجرای زنده جعلی یا پلی بک شکایت می‌کند، باید بتواند ادعای خود را ثابت کند. برای این کار باید مدارک و شواهد خود را به دادگاه ارائه نماید.
اگر تخلف هنرمند یا مقصر حادثه مشخص شد، دادگاه آن را بر اساس ماده 2 قانون مسئولیت مدنی، ملزم به جبران خسارت می‌کند. در این ماده آمده است: «در موردی که عمل وارد کننده زیان موجب خسارت مادی یا معنوی زیان‌دیده شده باشد، دادگاه پس از رسیدگی و ثبوت امر او را به جبران خسارات مزبور محکوم می‌نماید و چنان چه عمل وارد کننده زیان فقط موجب یکی از خسارات مزبور باشد دادگاه او را به جبران همان نوع خساراتی که وارد نموده محکوم خواهد نمود.»
انواع خسارت و روش‌های جبران آن
خسارت در لغت به معنی ضربه زدن، زیان رساندن و ایجاد ضرر و زیان به دیگری است. در قانون خسارت و ضرر به معنی وارد کردن نقص و ضرر بر اموال و حق مالی، جسمی یا آبرو و شهرت اشخاص خاص است.
در قانون مدنی، جبران خسارت جز مسئولیت مدنی افراد ذکر شده است. یکی از مصادیق مهم آن خسارت حاصله از عدم انجام تعهد و ضرر مادی و معنوی است که در اینجا منظور عدم تعهد خواننده به برگزاری کنسرت زنده است.
به طور کلی قانون مدنی، خسارت را شامل ضرر مادی و معنوی می‌داند:
- خسارت مادی
این نوع خسارت را می‌توان محاسبه کرد و با پول نیز جبران کرد. در اجرای زنده جعلی، فرض بر این است که خواننده با دریافت بلیط به آن‌ها خسارت مادی وارده کرده است.
از آن جایی که خسارت مادی با پول قابل جبران است، خواننده متخلف مجبور می‌شود تا هزینه‌هایی که فرد پرداخته را جبران کند.
- خسارت معنوی
خسارت معنوی به معنی وارد کردن لطمه به احساسات اشخاص و ایجاد آسیب‌های روحی و روانی است. اما در خصوص اینکه می‌توان خسارت معنوی را با پول جبران کرد یا نه، اختلاف زیادی میان حقوقدانان وجود دارد. در اکثر کشورها، قانون بیان کرده می‌توان خسارت معنوی را نیز با پول جبران کرد.
اما آیا در اجرای زنده جعلی یا پلی بک هم مخاطبان می‌توانند برای خسارت معنوی که به آن‌ها وارد شده، درخواست پول یا غرامت کنند یا خیر؟ دادن پاسخ به این سوال کمی دشوار است و ممکن است نتوان در این مورد به خصوص جبران خسارت معنوی را پیش‌بینی کرد.
به هرحال بستگی به حکم قاضی دارد. اما معمولا در این گونه موارد، از خواننده متخلف یا شرکت برگزار کننده می‌خواهند که در عوض کاری که کرده، یک اقدام عام المنفعه انجام دهد. مثلا یک کنسرت رایگان برگزار کنند یا اینکه در میان طرفدارانش حاضر شده و دل آن‌ها را به دست بیاورد.
