تاریخچه سنتور بسیار برای هنر آموزان این ساز مهم است برای همین امروز سازی ها این ساز را به شما معرفی میکند. سنتور، ساز زهی کوبه ای برای موسیقی ایرانی است.دهخدا در فرهنگ لغت خود ، سنتور را سازی ایرانی معرفی می کند که به شکل ذوزنقه است و سیم های زیادی دارد و برای نواختن آن از دو مضراب چوبی استفاده می شود.
سنتور یکی از کهن‌ترین سازهای موسیقی ایرانی است که شواهد و قرائن بسیاری، قدمت آن را تأیید می‌کنند. این ساز با ساختار منحصربه‌فرد خود و صدای دلنشینی که تولید میکند، نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از فرهنگ‌ها و کشورهای دیگر نیز شناخته شده و محبوب است. در ادامه به بررسی تاریخچه، ویژگی‌ها، اهمیت و تکامل سنتور می‌پردازیم.
ریشه‌های باستانی
سنتور یکی از سازهای باستانی است که تاریخچه آن به دوران بسیار کهن بازمی‌گردد. یکی از کهن‌ترین آثار به‌جا مانده از این ساز، سنگ‌تراشی‌های مربوط به دوران آشوریان و بابلیان است که قدمت آن به 559 قبل از میلاد می‌رسد. در این آثار، آلات موسیقی شبیه به سنتور دیده میشود که نشان‌دهنده استفاده از این ساز در این تمدن‌ها است.
ابوالحسن علی ابن حسین مسعودی، تاریخ‌نگار نامدار و نویسنده کتاب “مروج الذهب”، در شرح اوضاع موسیقی در زمان ساسانیان به ساز سنتور اشاره کرده و از آن به عنوان یکی از سازهای متداول موسیقی ساسانی یاد کرده است. همچنین، در کتب قدیمی و تألیفات دانشمندانی همچون ابونصر فارابی و ابن سینا نیز نام سنتور چندین بار ذکر شده است. در اشعار شاعران بزرگی مانند منوچهری نیز به سنتور اشاره شده است:
کبک ناقوس زن و شارک سنتورزن است
فاخته نای زن و بربط شده تنبورزنان
نقش سنگی نشان دهنده سازی مانند سنتور است که با دو مضراب نواخته میشود، این نقش در آثار تاریخی بابل (بابیلون) پیدا شده است و مربوط به (991-1600 قبل از تولد مسیح) و در نئو-آشور (612-911)
تصویر بازسازی شده از نقش سنگی بالا
سنتور در دوران اسلامی
پس از ورود اسلام به ایران، سنتور به یکی از سازهای مهم و محبوب در موسیقی ایرانی تبدیل شد. عبدالقادر مراغه‌ای، موسیقی‌دان برجسته دوران اسلامی، سازهایی شبیه به سنتور امروزی را معرفی کرد که برای هر صدا تنها یک سیم داشتند و با جابه‌جایی خرک‌ها کوک می‌شدند.
انتقال به دیگر فرهنگ‌ها
سنتور از ایران به بسیاری از کشورهای دیگر راه یافته و با نام‌های مختلف شناخته شده است. برخی از پژوهشگران بر این باورند که این ساز در زمان‌های بسیار دور از ایران به دیگر کشورهای آسیایی رفته و در آنجا مورد استفاده قرار گرفته است. به همین دلیل است که نمونه‌های مشابه سنتور در کشورهای عراق، ترکیه، سوریه، مصر، پاکستان، هند، تاجیکستان، چین، اوکراین و دیگر کشورهای آسیای میانه و همچنین یونان دیده می‌شوند. این ساز با اندک تفاوت‌هایی در شکل ظاهری و با نام‌های مختلف در شرق و غرب عالم وجود دارد:
- چین: یان-کین
- اروپای شرقی: دالسی‌مر
- انگلستان: باترفلای‌ها
- آلمان و اتریش: مک‌پر
- هند: سنتور
- کامبوج: فی
- آمریکا: زیتر
سنتور در دوران صفویه و قاجار
در دوران صفویه و قاجار، موسیقی ایرانی به شکوفایی قابل توجهی دست یافت و سنتور به عنوان یکی از سازهای مهم موسیقی سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد. محمدصادق‌خان، یکی از بزرگ‌ترین نوازندگان سنتور در دوره قاجار، نقش مهمی در توسعه و ترویج این ساز داشت. نخستین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران قاجار متعلق به محمدصادق‌خان است. سنتورهای ساخته شده در این دوران، از جمله آثار محمدصادق‌خان، حبیب سماع‌حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک‌ها و چگونگی ساخت بسیار نزدیک به سنتور امروزی هستند.
سنتور در دوران معاصر
در دوران معاصر، سنتور به یکی از محبوب‌ترین سازهای موسیقی سنتی ایرانی تبدیل شده است. نوازندگان برجسته‌ای مانند فرامرز پایور، پرویز مشکاتیان و اردوان کامکار با تکنیک‌های بی‌نظیر و آهنگسازی‌های خلاقانه خود تأثیر زیادی بر موسیقی ایرانی گذاشته‌اند. فرامرز پایور با تاسیس هنرستان موسیقی ملی و تدریس سنتور به نسل‌های جدید، نقش مهمی در حفظ و توسعه این ساز داشته است.
ساختار و ویژگی‌های سنتور
سنتور یک ساز زهی-مضرابی است که به شکل ذوزنقه ساخته میشود و نوع رایج آن دارای 72 سیم است که هر 4 سیم از روی یک خرک می‌گذرد و دارای یک کوک است. سنتور دارای 18 خرک است که 9 تای آن در سمت راست و 9 تای آن در سمت چپ قرار می‌گیرد. سیم‌های این ساز توسط 2 ترکه چوبی به صدا در می‌آیند که اصطلاحاً به آنها “مضراب” گفته میشود.
تکامل و تغییرات ساختاری و ظاهری سنتور
سنتور در طول تاریخ دچار تغییرات و تحولات زیادی شده است. این ساز در دوره‌های باستان، به شکل ساده‌تری ساخته می‌شد و شواهدی از آن در نقوش برجسته تمدن‌های آشور و بابل یافت شده است که به صورت سازهایی ذوذنقه‌شکل با تعداد محدودی سیم و خرک به نمایش درآمده‌اند. در دوران ساسانی، سنتور به یکی از سازهای مهم دربار تبدیل شد و ساختار آن بهبود یافت. ابوالحسن علی ابن حسین مسعودی در کتاب “مروج الذهب” به ساز سنتور اشاره کرده و آن را یکی از سازهای متداول در موسیقی ساسانی معرفی میکند. پس از ورود اسلام به ایران، سنتور همچنان به عنوان یکی از سازهای محبوب باقی ماند و توسط دانشمندانی چون ابونصر فارابی و ابن سینا در آثارشان به آن اشاره شده است. در این دوران، سنتور با تغییراتی در تعداد سیم‌ها و نحوه کوک کردن همراه بود و به تدریج به ساز امروزی نزدیک‌تر شد. در دوره صفویه و قاجار، سنتور به یکی از سازهای اصلی موسیقی سنتی ایرانی تبدیل شد و نوازندگان بزرگی چون محمدصادق‌خان و حبیب سماعی به ترویج و توسعه آن پرداختند. در این دوران، سنتور با افزایش تعداد سیم‌ها و بهبود طراحی خرک‌ها، صدای قوی‌تر و پرطنین‌تری پیدا کرد. در دوران معاصر، سنتور با تغییرات بیشتری همراه بوده است. فرامرز پایور و پرویز مشکاتیان با نوآوری‌های خود در طراحی و نواختن سنتور، تأثیر زیادی بر موسیقی سنتی ایرانی گذاشتند. سنتورهای امروزی دارای 72 سیم هستند که هر چهار سیم از روی یک خرک می‌گذرد و به 18 خرک تقسیم می‌شوند. سیم‌های سفید (تریبل) و سیم‌های زرد (باس) به دو دسته مختلف تقسیم می‌شوند و هر دسته دارای کوک‌های متفاوتی است. بدنه سنتور نیز بهبود یافته و از چوب‌های باکیفیت‌تری ساخته میشود تا صدای بهتری تولید کند. همچنین، مضراب‌های سنتور با نمد پوشیده شده‌اند تا صدای نرم‌تر و دلنشین‌تری ایجاد کنند. این تغییرات و بهبودها در ساختار و طراحی سنتور، به نوازندگان این امکان را می‌دهد که با دقت و ظرافت بیشتری بنوازند و تنوع بیشتری در اجراهای خود ایجاد کنند. به این ترتیب، سنتور با حفظ اصالت و ریشه‌های تاریخی خود، به یکی از سازهای محبوب و پرطرفدار موسیقی سنتی ایرانی و دیگر فرهنگ‌ها تبدیل شده است و همچنان نقش مهمی در ترویج و توسعه هنر موسیقی ایفا میکند. سنتور با گذر از دوران‌های مختلف و تغییرات متعدد، به ساز کامل‌تر و پیشرفته‌تری تبدیل شده است که امروزه در دست نوازندگان برجسته و آهنگسازان خلاق قرار دارد و الهام‌بخش آنها در خلق آثار بی‌نظیر موسیقی است.
بهترین سنتورنوازان از گذشته تا اکنون عبارتند از
سنتورنوازی در ایران تاریخی طولانی دارد و نوازندگان برجسته بسیاری از گذشته تا کنون در این زمینه فعالیت کرده‌اند. در زیر به برخی از بهترین سنتورنوازان ایرانی از گذشته تا کنون اشاره میشود:
سنتورنوازان قدیمی و کلاسیک
- ابوالحسن صبا: یکی از موسیقیدانان برجسته ایران که در سازهای مختلف از جمله سنتور تبحر داشت و نقش مهمی در آموزش و ترویج موسیقی سنتی ایران ایفا کرد.
- حبیب سماعی: یکی از نوازندگان برجسته سنتور در دوره قاجار و پهلوی که تأثیر زیادی بر نوازندگان بعدی داشت.
سنتورنوازان معاصر
توی این پک فوق العاده، استاد علیرضا عبدالهی، سنتورنوازی رو از ابتدا جوری یادت میده که تو هیچ کلاس آموزشی یا پک دیگه ای نه دیدی نه شنیدی! در کمترین زمان سنتور نواز حرفه ای شو همه رو انگشت به دهان کن!
- فرامرز پایور: او را می‌توان یکی از مهم‌ترین سنتورنوازان معاصر ایران دانست که در آموزش، تنظیم و اجرای موسیقی سنتی نقش برجسته‌ای داشت.
- پرویز مشکاتیان: نوازنده و آهنگساز برجسته که با تکنیک‌های خاص و آثار ماندگار خود تأثیر زیادی بر موسیقی سنتی ایران گذاشته است.
- مجید کیانی: نوازنده و مدرس برجسته سنتور که به پژوهش‌های عمیق در زمینه موسیقی سنتی ایران پرداخته و تألیفات زیادی در این زمینه دارد.
- رضا شفیعیان: یکی از نوازندگان برجسته سنتور که آثار زیبایی در این زمینه به یادگار گذاشته است.
- اردوان کامکار: از اعضای گروه موسیقی کامکارها و یکی از نوازندگان برجسته سنتور که سبک خاص و تکنیک‌های نوینی در نوازندگی این ساز ارائه داده است.
سنتورنوازان نوگرا
- ملیحه سعیدی: یکی از زنان برجسته در نوازندگی سنتور که با آثار و آموزشهای خود تأثیر مهمی در ترویج این ساز داشته است.
- سیاوش کامکار: از نوازندگان نسل جوان که به دنبال نوآوری و ترکیب سبک‌های جدید در نوازندگی سنتور است.
این نوازندگان با استعداد و هنر خود در دوره‌های مختلف تأثیر زیادی بر پیشرفت و ترویج سنتورنوازی در ایران داشته‌اند و هر کدام با سبک و تکنیک‌های خاص خود به موسیقی سنتی ایران غنای بیشتری بخشیده‌اند.
از این مطلب هم حتما استفاده نمایید: دانلود و معرفی رایگان کتب آموزش سنتور
انواع سنتور در ايران
سنتور سُل‌كوك و لاكوك رايج‌ترين و پر استفاده‌ترين سنتور در ايران محسوب مي‌شود و مدرسين سنتور استفاده از آن را به هنرجويان خود توصيه مي‌كنند. اما به غير از اين نوع رايج، انواع ديگري از سنتور در ايران ساخته و استفاده مي‌شوند كه از نظر ابعاد كلاف و تعداد خرك‌ها و … با نوع رايج متفاوت هستند. از جمله سنتورهاي 10 ، 11 و 12 خرك از اين قبيل هستند. انگيزه براي استفاده از اين نوع سنتورهاي غيرمعمول براساس تجربه شخصي نوازنده مي‌باشد اما سهولت كار با آنها و امكان اجراي چند دستگاه در يك مرحله كوك سنتور با استفاده از خرك‌هاي اضافي و جابه‌جا كردن آنها از جمله انگيزه ها براي اين كار ذكر شده‌اند. وقتي از سنتور 12 خرك صحبت به ميان مي‌آيد بدين معني است كه در هر رديف از خرك‌هاي زرد و سفيد 12 خرك وجود دارد به عبارت ديگر در مجموع 24 خرك وجود دارد.روش كوك كردن اين نوع سنتورها با سنتورهاي 9 خرك كاملا متفاوت است.
نوع ديگر از سنتور كه امروزه رواج يافته است سنتور لاكوك است كه از آن بيشتر اوقات در تك‌نوازي‌ها و بداهه نوازي ها استفاده مي‌شود و در مقايسه با سنتور سُل كوك صداي زيرتري دارد و از نظر كوك نيز يك پرده بالاتر از سنتور سُل كوك مي‌شود اين سنتور نيز از نوع 9 خرك مي‌باشد. كلاف جلو 80 سانت ، كلاف عقب 33 سانت ، قطر سنتور 26 سانت ، ضخامت چوب كلاف 15 تا 16 ميليمتر و ضخامت صفحه از نوع معمول كمتر است.
نوع ديگر سنتور سي‌كوك نام دارد كه ابعاد آن از سنتور لاكوك نيز كمتر است.
نوع ديگر، سنتور كروماتيك ناميده مي‌شود كه داراي سه اكتاو و نيم است و در كارهاي اركستري از آن استفاده مي‌شود. كليه سيم هاي اين سنتور سه تايي است (به استثناء هشت خرك سمت راست زرد) و نت‌خواني اين نوع ساز با كليد سُل و روي خط دوم حامل نوشته مي‌شود.
در بخش های بعدی با آکادمی موسیقی سازی ها باشید تا سیر تا پیاز ساز سنتور ، آموزشهای کاربردی ، آهنگ های برتر ، نت ها و … را برای شما هنرآموزان محترم منتشر کنیم.
اجزای مختلف سنتور
همانطور که گفته شد سنتور یکی از سازهای قدیمی و اصیل موسیقی ایرانی است که دارای ساختار منحصر به فرد و اجزای مختلفی است که هر کدام نقش مهمی در تولید صدای آن دارند. در ادامه، اجزای مختلف سنتور را معرفی می‌کنیم:
- بدنه (جعبه رزونانس)
- صفحه رویی: این قسمت از سنتور معمولاً از چوب ساخته شده و دارای سوراخ‌هایی است که به خروج صدا کمک می‌کنند. صفحه رویی همچنین محلی برای قرارگیری خرک‌ها است.
- صفحه زیری: این صفحه نیز از چوب ساخته شده و به صفحه رویی متصل است. صفحه زیری به انتقال ارتعاشات صدا و تولید طنین کمک میکند.
- کلاف: کلاف یا قاب دور سنتور، اجزای صفحه رویی و زیری را به هم متصل میکند و ساختار کلی ساز را تشکیل می‌دهد.
- خرک‌ها خرک‌ها قطعات کوچک چوبی هستند که روی صفحه رویی سنتور قرار می‌گیرند و سیم‌ها بر روی آنها کشیده می‌شوند. خرک‌ها باعث ایجاد زاویه و فشار لازم بر روی سیم‌ها می‌شوند و کمک می‌کنند تا صدای دلخواه تولید شود.
- سیم‌ها سنتور دارای تعداد زیادی سیم است که بر روی خرک‌ها قرار می‌گیرند. این سیم‌ها معمولاً از فلز ساخته می‌شوند و به دو دسته سیم‌های سفید (سیم‌های تریبل یا زیر) و سیم‌های زرد (سیم‌های باس یا بم) تقسیم می‌شوند. هر کدام از این سیم‌ها دارای نواخت و صدای خاص خود هستند.
- کلیدها (گوشی‌ها) کلیدها یا گوشی‌ها قطعات فلزی کوچکی هستند که در دو طرف سنتور قرار دارند و به تنظیم و کوک کردن سیم‌ها کمک می‌کنند. با چرخاندن این کلیدها، نوازنده می‌تواند کشش سیم‌ها را تنظیم کرده و صدای دقیق‌تری ایجاد کند.
- مضراب‌ها مضراب‌ها دو قطعه چوبی کوچک و نازک هستند که نوازنده با استفاده از آنها سیم‌های سنتور را می‌نوازد. مضراب‌ها معمولاً از چوب سختی مانند گردو یا بامبو ساخته می‌شوند و در دست نوازنده قرار می‌گیرند. سر مضراب‌ها ممکن است با نمد پوشیده شود تا صدای نرم‌تری ایجاد کنند.
- پل‌ها پل‌ها قطعات چوبی کوچکی هستند که در داخل بدنه سنتور قرار می‌گیرند و به انتقال ارتعاشات صدا کمک می‌کنند. این پل‌ها در بین صفحه رویی و زیری سنتور قرار دارند و نقش مهمی در تقویت و انتقال صدا ایفا می‌کنند.
- پایه‌ها سنتور معمولاً بر روی پایه‌هایی قرار می‌گیرد که به ثابت نگه داشتن ساز و تنظیم ارتفاع آن کمک می‌کنند. پایه‌ها می‌توانند به نوازنده کمک کنند تا سنتور را در موقعیت مناسب و راحتی برای نواختن قرار دهد.
- زینت‌آلات و تزئینات برخی سنتورها دارای تزئینات و زینت‌آلاتی مانند حکاکی‌ها، نقاشی‌ها و روکش‌های چوبی زیبا هستند که به زیبایی ظاهری ساز افزوده و ارزش هنری آن را افزایش می‌دهند.
این اجزا همگی با همدیگر همکاری می‌کنند تا صدای دلنشین و خاص سنتور تولید شود. هر کدام از این اجزا نقش مهمی در تولید و تقویت صدا و نیز در ایجاد ویژگی‌های منحصر به فرد صدای سنتور دارند. نوازنده ماهر با شناخت و استفاده درست از این اجزا می‌تواند صدایی زیبا و دلنشین از سنتور استخراج کند.
منابع:
دانشنامه سنتور
ویکیپدیا
