آشنایی کامل با ساز تار

تار

تار از دیرباز سازی پرطرفدار و کاربردی بوده است.این ساز با نواختن توسط بزرگانی چون جسین علیزاده ،جلیل شهناز،محمدرضا لطفی و … به اوج خود رسیده است. این ساز پرطرفدار سالهاست که هنرجویان بسیاری را به سمت خود کشانده و جوانان بسیاری در حال آموختن تار میباشند.

تار از سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقید است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان، زه ( روده تابیده چهارپایان) و فلزاستفاده می شودو طول کلی آن حدود 95 سانتی متر است. اگرچه در گذشته های دور، نامی از آن برده نشده است ولی از حدود دویست سال پیش، تار، یکی از سازهای اصلی موسیقی ملی ایران بوده است. نوازنده تار ایرانی در حالت نشسته تار را به صورت افقی روی ران پا قرار می دهد، به طوری که دسته تارطرف چپ و کاسه طنینی طرف راست نوازنده قرار می گیرد. نوازنده سر انگشت های دست چپ را روی دستان هایی که در طول دسته تار بسته شده اند حرکت می دهد و با مضرابی که در دست راست دارد به سیم ها زخمه میزند.

در گذشته تار ایرانی پنج سیم (یا پنج تار) داشت. غلامحسین درویش یا درویش خان سیم ششمی به آن افزود که همچنان به کار می‌رود.

اجزای تشکیل دهنده تار:

پوست

پوست تار از قسمت نازک پوست چهار پایانی مانند بز و بره انتخاب می شود.

خرک

خرک معمولا از جنس استخوان به کاررفته در روی دسته و شیطانک به طول تقریبی 5 و ارتفاع 2 سانتی متر ساخته می شود که با دو پای کوچک خود روی پوست کاسه قرار می گیرد و سیم ها هر یک جداگانه از درون شیارهای کم عمقی که بر سطح خرک ایجاد شده اند عبور می کنند.برای ثابت ماندن خرک بر روی پوست، تکه های کوتاهی از جنس دستان ها از حلقه های کوچکی که روی خرک ( دو حلقه در طرفین و یک حلقه در وسط) ایجاد شده می گذرند و به سیم گیر که در انتهای بدنه ی کاسه قرار دارد وصل می شوند.

کاسه طنینی

کاسه طنینی از چوب یک تکه در دو حجم تو خالی تقریبا گلابی شکل- یکی بزرگتر و دیگری کوچکتر- تشکیل شده و یک طرف آنها (دهانه) باز است. قسمت بزرگتر را « کاسه » و قسمت کوچکتر را «نقاره» می گویند. برروی دهانه های بازکاسه و نقاره پوست می کشند و خرک بر روی پوست کاسه قرار میگیرد. جنس چوب کاسه ها معمولا از چوب درخت توت تهیه می شود.

سرپنجه

سر پنجه یا جعبه کوک ( جعبه گوشی ها) جعبه کوچک تو خالی ست که در ابتدای طول دسته قرار گرفته و از جنس چوب کاسه هاست و به تعداد سیم های تار، شش گوشی ( درهرطرف سه گوشی) رود آن قرار دارند.

دسته

دسته تارازچوبهای سخت، مانند گردو یا توت، به صورت لوله ای تو پربه طول تقریبی 50 و قطر تقریبی 4 سانتی متر ساخته می شود که ازطرف جلو ( محل انگشت گذاری) صاف برش خورده و از طرف پشت نیم دایره است و دستان ها با فواصل معین، روی آن بسته می شوند. در طرفین طول دسته ( سطح رویی) دو رشته نوار از جنس استخوان کار می گذارند که هم به زیبایی دسته کمک می کنند و هم مانع فرسایش چوب در اثرتماس زیاد انگشت ها می شوند. دسته تار از یک طرف به نقاره و از طرف دیگربه سر پنجه تار متصل است.

گوشی ها

تار6 عدد گوشی از جنس چوب، به تعداد سیم های ساز دارد که به صورت میخ درشت سرپهن ساخته می شوند. قسمتی که هنگام کوک کردن، با دست چپ نوازنده به چپ و راست گردانده می شود پهن تراست و بیرون سر پنجه قرار دارد و قسمتی که یک سر سیم به دور آن پیچیده می شود باریک تر است و داخل فضای خالی سرپنجه قرار دارد.

شیطانک

قطعه استخوان باریک و کم ارتفاعی به عرض دسته ی تار و به ارتفاع 2 میلی متراست که بین دسته و سر پنجه قرار گرفته و دارای شیارهای کم عمقی است که سیم ها هر یک از درون یکی از این شیارها می گذرند و به طرف گوشی می روند.

دستان ها

امروزه به طور معمول 28 دستان بر روی دسته ی تار بسته می شوند که جنس آنها اززه ( روده ی تابیده ی چهارپایان) یا نخ نایلون است. هر دستان را در فواصل مین، چهار یا سه دور، دور دسته تار می بندند و آن را گره می زنند، به طوری که گره ها در شیاری که در سطح بالایی طول دسته ایجاد شده قرار بگیرند. محل دستان بر روی دسته ثابت نیست و در دستگاههای مختلف، بعضی دستان ها تا حدی حرکت داده می شوند.

سیم گیر

قطعه ای است کوچک از چوب یا استخوان که در انتهای بدنه کاسه نصب شده و دارای شیارهایی است که حلقه تابیده شده یا گره یک سر سیم به آن می افتد.

تعداد و جنس سیم ها

تار ایرانی دارای 6 سیم از جنس فلز با قطرهای مختلف است که به طورمعمول سیم های اول و دوم (فلزی سفید رنگ) به قطر20% تا18%، و سیم های سوم و چهارم (زرد ازجنس برنج) به قطر22% تا 18%، دو به دو با یکدیگر هم صدا کوک می شوند. سیم پنجم و اخوان (فلزی سفید رنگ) با قطر کمترهمصدای سیم های اول و دوم، و سیم ششم سیم بم (فلزی زردرنگ) با قطر38% یک اکتاو بم تر از سیم های اول و دوم کوک می شوند.

وسعت

وسعت معمول صدای تار نزدیک به سه اکتاو است.

خلاصه شکل ظاهری:

قسمت کاسه (شکم) به دو قسمت بزرگ و کوچک تقسیم می‌شود که قسمت کوچک را نقاره می‌گویند. روی کاسه و نقارهٔ تار پوست کشیده می‌شود. خرک تار بر پوست کاسه تکیه کرده است. قسمت نقاره در انتهای بالایی به دسته (گردن) متصل شده است. دستهٔ تار بلند و حدود ۴۵ تا ۵۰ سانتی‌متر است و بر کناره‌های سطح جلویی آن دو روکش استخوانی چسبانده شده است که این استخوان معمولاً از استخوان شتر تهیه می‌شود. دور دسته، پرده‌هایی عمود بر طول آن با فواصل معین بسته شده است. تعداد پرده‌ها امروزه ۲۸ است. سازهای قدیمی با تعداد ۲۵ پرده ساخته می‌شده است. جعبه گوشی (سر) در انتهای بالایی دسته قرار گرفته و از هر طرف سه گوشی بر سطوح جانبی جعبه کار گذاشته شده است. تعداد سیم‌های تار شش است که از انتهای تحتانی کاسه شروع شده، از روی خرک عبور می‌کند و در تمام طول دسته کشیده شده، تا بالاخره به جعبه گوشی‌ها داخل و در آنجا به دور گوشی‌ها کشیده می‌شوند. سیم‌های شش‌گانه عبارتند از دو سیم سفید (پائین) که همصدا کوک می‌شوند، دو سیم زرد (همصدا)، یک سیم سفید نازک (بنام زیر) و بالاخره یک سیم زرد (بم)، که دوتای آخری غالباً به فاصله اکتاو کوک می‌شوند

کوک سیم ها

کوک دست باز سیم های شش گانه به صورت چهارم چایین رونده و اکتاو است. کوک سیم ها بنابرنیاز نوازنده می تواند تغییر کند. معمولا در اجرای مقام های دوازده گانه ی موسیقی ملی سیم های پنجم و ششم کوک متغیری دارند.

فاصله سیم‌های هم صوت سفید، نسبت به سیم‌های زرد غالباً «چهارم» و سیم‌های سفید نسبت به سیم بم معمولاً فاصله اکتاو یا هشتم را تشکیل می‌دهند (به این ترتیب اگر سیم‌های همصدای سفید را «دو» کوک کنیم، سیم‌های زرد باید غالباً «سل» و سیم بم «دو» یا «ر» کوک شوند). کوک تار در دستگاه‌ها و آوازهای مختلف تغییر می‌کند.

کلید نت نویسی

نت نویسی تا با کلید سل خط دوم حامل است.

مضراب

مضراب قطعه ای است فلزی معمولا از جنس برنج، به طول تقریبی3تا4 سانتی مترو نیمی از طول آن که در دست نوازنده جای می گیرد با موم پوشیده شده است.

ویژگی های دیگر تار

کوک سیم ها و محل دستانها را در اجرای دستگاه ها و آوازهای موسیقی ملی می توان تغییر داد و لی معمولا فواصل چهارم یا پنجم پایین رونده بین سیم های اصلی حفظ می شوند. گفته اند سیم پنجم تار را غلام حسین درویش ( استاد تار دوره قاجار) اضافه کرده است که به آن « سیم واخوان » می گویند. خراش (آرپژ) و اکوردهای دو یا سه صدایی در تار قابل اجرا هستند و اجرای نت ها برروی سیم بم با انگشت شست دست راست نیز ممکن است. تمام حالت های کیفی موسیقی ایرانی، اعم از دوبل نت، تکیه، ریز، تریل، گلیساندوهای عرضی و طولی و غیره بر روی این ساز قابل اجرا هستند. استاد علی نقی وزیری به منظور وسعت بیشتر، دسته تار را تا روی نقاره ادامه دادند و به این ترتیب شش دستان (فاصله یک چهارم دست) بروسعت آن افزودند. ایشان در نمودار کتابهایشان تا قبل از نقاره با استفاده ازفواصل ربع پرده 29 دستان ارائه داده اند.« پنجه کاری » نوعی نوازندگی در سطح استادان است، به این ترتیب که بدون زخمه زدن با دست چپ بر سیم ها، انگشت دست راست برسیمی ثابت می ماند و انگشت بعدی سیم را به صورت کندن به صدا درمی آورد و به همین ترتیب نغمه هایی ایجاد می شوند. « گرفته » یا در اصطلاح « پیتزیکاتو» به نوعی نوازندگی می گویند که بلافاصله بعد ازآخرین صدا، طنین آن با انگشت یا انگشت های بعدی همان دست گرفته می شود. « پوش » نیز اصطلاحی است که برای نوازندگی بر روی نقاره به منظور ایجاد صدای نرم تر و پخته تر به کار می رود. گاهی نیز ضخمه ای با مضراب زده می شود و در طنین آن انگشت های دست چپ نغمه ای کوتاه می نوازند. صدا دهی تار را با تغییراتی که در اندازه و تراش کاسه و نقاره و دسته و پوست ایجاد می کنند می توان تغییر داد و تارهایی با وسعت و رنگ صدای دیگر ساخت که تار آلتوو تار باس معمول ترین آنهاست. نمونه هایی از این تارها ساخته شده اند که تجربی و سلیقه ای بوده اند و عمومیت نیافته اند.

علایم معمول در تار

در نوازندگی تار نیزمانند دیگر سازها از علایمی قراردادی برای انگشت گذاری و ایجاد حالت های خاص استفاده می شود که معمول ترین آنها عبارت اند از:

• O = علامت دست باز سیم (صوت مطلق)
• ˄ = علامت مضراب راست، یعنی زخمه از بالا به طرف پایین نواخته می شود.
• ˅ =علامت مضراب چپ، یعنی زخمه از پایین به طرف بالا نواخته می شود.
• T =علامت اجرای کشش زمان نت با مضراب ریز
• + =علامت اجرا با انگشت شست دست چپ بر روی سیم بم
• در نوازندگی تار، کشش زمان کامل نت ها را با مضراب ریز نگه می دارند. نواختن مضراب راست و چپ به صورت پیاپی، مسلسل، مساوی و نسبتا سریع را اصطلاحا « ریز» می گویند.

در انگشت گذاری روی سیم های اول و دوم، شماره یک برای انگشت سبابه ی دست چپ و شماره های 2و3و4 به ترتیب برای استفاده از انگشت های بعدی در نظر گرفته شده اند. این اعداد را بالای نت می گذارند. برای انگشت گذاری روی سیم های دوم و سوم زیر اعداد، و سیم بم بالای اعداد، نیم دایره کوچکی رسم می کنند که استفاده از سیم های نامبرده و انگشت گذاری آنها را یادآور می شود. اصطلاحات بالا دسته (نزدیک به سرپنجه)، وسط دسته و پایین دسته (نزدیک به نقاره) در تار نوازی معمول هستند. تمام علایم مربوط به حالتها و حرکاتی که در تئوری موسیقی مطرح می شود را برای تار هم می توان نوشت و این علایم کاربرد دارند.