حسن کسایی موسیقی شناس، ردیف دان، نوازنده نی و سه تار و از نامداران موسیقی سنتی ایرانی به خصوص مکتب اصفهان به شمار میرود. حسن کسایی برخلاف بسیاری از همکاران خودش ذهن و اندیشه‌ای نوگرایانه داشت و ردیف موسیقی سنتی را مولفه‌ای قطعی و خدشه‌ناپذیر تلقی نمی‌کرد.
او در اصفهان سال‌ها مکتب‌دار موسیقی در رشته‌های نی، سه‌تار و آواز بود. خدمات و نوآوری‌هایی که استاد حسن کسایی در نی نوازی و ردیف کردند بی شک انقلابی در نی نوازی به پا کرد که سال‌ها می‌شود درباره آن پژوهش کرد و از آن الهام گرفت و دست به خلاقیت‌ها و نوآوری‌های فراوانی زد. در ادامه زندگینامه این هنرمند والا را بررسی خواهیم کرد و آثار و خدمات ایشان را به طور جامع معرفی خواهیم کرد.
زندگینامه حسن کسایی
حسن کسایی در سوم مهر ۱۳۰۷ خورشیدی در کوچه باغ کلم، محله بید آباد اصفهان متولد شد. منزل پدر وی محل مراجعه بسیاری از بزرگان علم وادب و هنر ایران بود. همین ویژگی سبب شد تا از پنج سالگی (۱۳۱۲) کار موسیقی را با آوازخوانی آموزش آواز نزد جلال تاج اصفهانی آغاز کند. ذوق موسیقایی بالای کسایی سبب شد تا یک سال بعد (۱۳۱۳) از محضر بزرگانی چون اسماعیل ادیب خوانساری، اکبر خان نوروزی، غلامرضا خان سارنج، سید حسین طاهرزاده، علی شهناز، محمد طاهرپور و … برای بالابردن کیفیت دانش خود بهره ببرد.
کسایی از ۱۳۱۴ خورشیدی تحصیل در مدرسه پهلوی‌ها را آغاز می‌کند و سال‌های بعد نیز به مدارس شاه عباسی، علّیه، حکیم نظامی و دبیرستان ادب اصفهان میرود. او در ۱۰ سالگی(۱۳۱۷) به محضر ابوالحسن صبا و حسین تهرانی(نوازنده نامدار تمبک) می‌رسد و در نخستین دیدار، آوازی در ابوعطا با همراهی ویلن استاد صبا می‌خواند. یک سال بعد وی موفق می‌شود، نخستین تجربه صحنه‌ای خود را با همراهی فلوت نصیر ثقفی در مایه بیات ترک در دبیرستان سعدی اصفهان اجرا کند.
سال ۱۳۱۹ خورشیدی نقطه عطفی در زندگی حسن کسایی به شمار میرود، چرا که وی با ساز نی که آن زمان صدایی خش دار و به اعتقاد بسیاری از اهل موسیقی گوش‌آزار داشت، آشنا می شود و در آن می‌دمد. ۲ سال بعد (۱۳۲۱) وی با مهدی نوایی از نوازندگان شناخته شده نی آشنا و به مدت سه ماه نزدش آموزش می‌بیند. حسن کسایی در سال های پایانی عمرش به سرطان مبتلا شد و عصر روز ٢٥ خرداد ١٣٩١ در اصفهان بدرود حیات گفت.
حسن کسایی (اینفوگرافی)
فعالیت های هنری حسن کسایی
کسائی، در سال ۱۳۲۹ برای اولین‌بار نی را به ارکستر برد و با ارکستر رادیو ارتش اصفهان همکاری خود را شروع کرد. در سال‌های بعد با ارکسترهای متعدد رادیو به سرپرستی هنرمندانی چونابوالحسن صبا، حسین یاحقی، حبیب‌الله بدیعی، محمد میرنقیبی، همایون خرم و دیگران به فعالیت خود در این زمینه ادامه داد. در سال ۱۳۳۵ به دعوت داوود پیرنیا به برنامه گل‌ها راه یافت و تا سال ۱۳۵۷ که در گلچین هفته شرکت نمود، با این سلسله برنامه، همکاری داشت.
از سال ۱۳۴۶، فضای کاری کسائی ابعادی جهانی هم پیدا می‌کند و یک صفحهٔ دورو در مایه‌های شور و ماهور از نوازندگی نی او به همراه تنبک جهانگیر بهشتی توسط کمپانی C.B.S فرانسه ضبط شده و در سال ۱۳۵۴ در نقاط مختلف جهان پخش شد.
همچنین، کسائی تا سال ۱۳۵۶، برنامه‌های متعددی در جشن هنر شیراز برگزار کرد و با نوازندگان بزرگ جهان از جمله راوی شانکار، شاران رانی و بسم الله خان، دیدار کرد. بعد از انقلاب، به دلیل فضای نه چندان مناسبی که برای موسیقی ایجاد شد، وی آخرین برنامه رسمی خود را در رادیو ایران با همکاری جلیل شهناز، محمدرضا شجریان و جهانگیر ملک اجرا کرد.
کسائی در دههٔ ۱۳۶۰، به کشورهای آلمان، انگلستان، فرانسه و هلند سفر کرد و در چند برنامه رادیویی، به اجرای برنامه پرداخت. در سال ۱۳۶۹، تندیس وی در گالری مفاخر هنری جهان در لندن نصب شد.
پس از آنکه کسائی در سال ۱۳۷۰، در جشنواره نی‌نوازان در تالار اندیشه شرکت کرد، فعالیت او دوباره رونق گرفت و در سال ۱۳۷۴، صدا و سیما مستمری وی را برقرار کرد.
در سال ۱۳۷۵ به آمریکا و کانادا سفر کرده و در محافل شعر و موسیقی شرکت کرد. در سال ۱۳۷۶ هم با تلاش محمدرضا لطفی، انجمن دوستداران موسیقی ایرانی واشنگتن، مجلس گرامی‌داشتی برای کسائی بر پا داشت.
در سال ۱۳۷۸ موفق به دریافت نشان درجه یک فرهنگ و هنر شد. همچنین در سال ۱۳۸۱، به عنوان چهرهٔ ماندگار موسیقی انتخاب و تقدیر شد.
در سال ۱۳۸۱ محمد جوادکسایی (فرزند حسن کسائی) کتاب «از موسیقی تا سکوت» را که حاصل نیم قرن تلاش موسیقایی حسن کسائی است، با مقدمه بیژن ترقی به بازار کتاب عرضه کرد.
رابطه کسایی با نی
تسلط کسایی بر نواختن نی و ساختار آن تا حدی است که طبق فیلمی که از او منتشر شده تنها با یک انگشت صدای ساز نی را در می‌آورد و با آن می‌نوازد! به گفته استاد حسین علیزاده “کسایی خودش نی بود” و این جمله واقعاً گویای تسلط استاد کسایی بر نواختن نی و ساختار آن است. او ردیف را به روایت خاص خودش آموزش می‌داد؛ روایتی که مکتب اصفهان در آن نقش بسیاری داشت و این مجال را به هنرجو می‌داد که فقط چشمش به چند ملودی و رپراتور نباشد و دست به خلاقیت و نوآوری بزند.
حسن کسائی در اصفهان سال‌ها مکتب‌دار موسیقی اصفهان در رشته‌های نی، سه‌تار و آواز بوده‌است. اگرچه بیشتر آثار حسن کسایی بداهه‌نوازی است تا موسیقی پیش ساخته، ولی امروز بخش زیادی از ضربی‌ها و حتی آوازی‌های نوازندگان نی، بهره گرفته از نوازندگی‌های اوست. کسائی در نواختن نِی ایرانی همانند نداشت و در اوقات فراغت به تکمیل سه‌تار می‌پرداخت.
آثار معروف حسن کسایی
یکی از مهمترین آثار کسائی، قطعه معروف سلام در دستگاه چهارگاه است که از معروف‌ترین قطعات موسیقی ایرانی به‌شمار میرود.
برای دانلود هر اثر روی آن کلیک کنید تا وارد صفحه دانلود شوید:
- نای نی
- نای جان
- یاران زنده‌رود (باصدای تاج اصفهانی)
- به اصفهان رو (باصدای تاج اصفهانی)
- شاخه گل ۶ (باصدای غلام‌حسین بنان)
- شاخه گل ۹ (باصدای غلام‌حسین بنان)
- شاخه گل ۱۶ (باصدای غلام‌حسین بنان)
- گفتگوی نی و عود
- گفتگوی نی و تار
- دختر گُل‌فروش (باصدای علی جهاندار)
فیلم مستند زندگی حسن کسایی
مهرداد دفتری کارگردان فیلم مستند حسن کسایی درباره انگیزه ساخت مستند بیوگرافی حسن کسایی و همچنین توصیف ابعاد شخصیتی وی اینچنین شرح می دهد:هنگامی که در ۱۳۸۲ خورشیدی برای تهیه عکس پرتره از استاد کسایی به اصفهان رفتم، نخستین دیدار من با ایشان در آنجا اتفاق افتاد. پس از آنکه پرتره تهیه شد، استاد از آن بسیار خوششان آمد و باب آشنایی بیشتر باز شد. پیشنهاد تهیه یک مستند به ایشان دادم که بسیار استقبال کردند و کار شروع شد و این فیلم در ۱۳۸۴ خورشیدی کلید خورد.
طراز و شخصیت هنری استاد کسایی مهمترین عامل ترغیب من بود. از سوی دیگر، چون ایشان هنرمند ویژه ای در تاریخ موسیقی ایران هستند و فیلمی در خور شأن ایشان تهیه نشده بود، بیشتر تمایل یافتم تا بازتابی از شخصیت فردی و ساز ایشان را به نمایش گذارم.
حرف آخر و قطعه ای بی نظیر از استاد کسایی
بی شک حسن کسایی را میتوان خالق نی دانست، وی کسی بود که به نی جان دوباره داد اما با درگذشت او نی نوازی از تب و تاب افتاده است و انچنان که باید در سطح جهانی پیشرفت نکرده است.
