همه چیز در مورد عود یا بربط

این ساز در گروه سازهای زهی – زخمه‌ای قرار می‌گیرد، طول آن تقریبا 85 سانتی متر است و هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا گذاشته می‌شود.

این ساز در حقیقت‌ نوعی‌ سمبل‌ تاریخی‌ برای‌ سازهای‌ ایرانی‌ به شمار می‌آید و از آن در موسیقی سنتی خاورمیانه و شرق آفریقا استفاده می‌شود.

عود دارای دسته ای کوتاه و کاسه‌ای نسبتاٌ بزرگ به شکل گلابی است و بر خلاف سازهای زهی- زخمه‌ای دیگر ایران فاقد پرده بندی بوده و دارای ۱۰ تا ۱۳ سیم است.

چون سطح ساز بربط از چوب پوشیده شده بود، اعراب آن را عود نامیدند.(العود در زبان عربی به معنای چوب است). این واژه در اصل عربی شده واژه رود فارسی می‌باشد که هم نام دیگر بربط است و هم به معنای سیم در سازهای زهی می‌باشد.

بربط امروزه نقش بسیار کمتری در موسیقی ایرانی دارد. عود عربی بر خلاف بربط ایرانی از اصلی‌ترین سازهای موسیقی عربی است. این ساز پس از اینکه به اروپا برده شد، نام لوت بر آن نهادند. واژه لوت از نگارش کلمهٔ العود به وجود آمده و به تدریج به لوت تبدیل شده است.

کلمه بربط در واقع از دو واژه «بر» و«بط» تشکیل شده به معنی «مانند بط» و بط به معنی مرغابی است. در کل شکل این ساز به مرغابی تشبیه شده چون سینهٔ جلو داده و گردن کوچکی دارد.

دیدگاه دیگر این واژه را برگرفته از نام «باربد» نوازنده رود در دربار خسرو پرویز می‌داند. این واژه به صورت بربت نیز نوشته شده است.

در قدیم بربط را دو نوع به حساب می‌آوردند: یکی‌ بربط‌ با کاسه‌ بزرگ‌ و دستهٔ کوتاه‌ و دیگری با کاسه کوچک‌ اما دسته‌ بزرگ.امروز به‌ اشتباه‌ ساز دسته‌ بلند را بربط‌ و ساز دسته‌ کوچک‌ را عود می‌نامند.

بربط یا عود، بم‌ترین صدا را در بین سازهای زهی دارد. صدای بربط بم، نرم و در عین حال گرم و جذاب و نسبتاً قوی است. این ساز هم در تک‌نواز و هم‌ در گروه‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

از جملهٔ‌ عود نوازان‌ معروف‌ می‌توان به‌ منصور نریمان، حسن‌ منوچهری، محمود رحمانی‌ پور، اکبر محسنی، عبدالوهاب‌ شهیدی، ارسلان‌ کامکار، حسین بهروزی‌نیا، محمد فیروزی‌ و جمال‌ جهانشاه‌‌ اشاره‌ کرد.

از عود نوازان معروف خطه جنوب کشور استادانی چون؛ علی محبوب، علی میرشکال، محمد رفیع اشعری، محمد منصور وزیری از جزیره قشم و حسین وفادار از بندر عباس چهره شاخص هستند.

همچنین عودسازانی چون؛ برادران محمدی، محمد اژدری، عرفاتی، مانی جفرودی، عابدینی، ملکشاهی و نریمان آبنوسی در ساخت عود تبحر دارند.

شکل ساختاری بربط:

شکم این ساز بسیار بزرگ و گلابی شکل و دسته آن بسیار کوتاه است. به گونه‌ای که بخش اعظم طول سیم‌ها در امتداد شکم قرار گرفته‌است. سطح رویی شکم از جنس چوب است که بر آن پنجره‌هایی مشبک ایجاد شده‌است. بربت فاقد «دستان» است و پرش از خرک ساز کوتاه و تا اندازه‌ای کشیده‌است. بربت دارای ده سیم یا ۵ سیم جفتی است البته در برخی مواقع استادان قالب شکنی کرده و دو یا یک سیم در قسمت پایین قبل از سیم دو به ساز اضافه می‌کنند که این سیم‌ها فا زیر کوک می‌شود. سیم‌های جفت با هم هم‌آوا (کوک) می‌شوند و هر یک از سیم‌های دهگانه، یک گوشی مخصوص به خود دارد؛ گوشی‌ها در دو طرف جعبه گوشی (سر ساز) قرار گرفته‌اند.

بربت بم‌ترین ساز میان سازهای زهی ایرانی است؛ نت نویسی آن با کلید سل است (در واقع نت نویسی آن با توجه به وسعت و بمی صدای ساز بر اساس کلید فا می‌باشد که برای سهولت نت خوانی و نوازندگی یک اکتاو بالاتر نوشته می‌شود) که جمعاً دو اکتاو است. «اکتاو» بم‌تر از نت نوشته شده حاصل می‌شود. سیم بم (سُل پائین) معمولاً نقش «واخوان» دارد و گاه این سیم جفت نیست. صدای بربت به گونه‌ای است که صدای اکتاو چهارم پیانو از راست به چپ برابری دارد و در اصل باید بربت را با کلید «فا» نواخت یعنی صدای اصلی بربت یک اکتاو پایین‌تر از آن است که امروز متداول شده‌است.

مضراب بربت از پر مرغ (یا پر طاووس و شاه‌پر عقاب و حتی پر لاشخور تهیه شده‌است و گاه نیز نوازنده با مضراب دیگری ساز را می‌نوازد. نوازنده‌های امروزی از مضراب‌های پلاستیکی استفاده می‌کنند.

صدای بربت بم، نرم و در عین حال گرم و جذاب و نسبتاً قوی است. این ساز نقش تک‌نواز و هم‌نواز هر دو را به خوبی می‌تواند ایفا کند.

قسمت‌های مختلف عود عبارتند از:

کاسه طنینی و صفحه رو:

این قسمت به شکل گلابی است و از طول به 2 قسمت مساوی تقسیم شده و از ترک‌های چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. صفحه روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدادهی بهتر از چوب کاج استفاده می‌شود. دو دایره کوچک و یک دایره بزرگتر مشبک از جنس استخوان برای خرج صدا از کاسه روی صفحه تعبیه شده است و خرک در پایین صفحه قرار می‌گیرد.

پل:

در 5 نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه، پل‌هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می‌کنند.

خرک و سیم‌گیر:

خرک بربط قطعه‌ای چوبی به طول تقریبی 10 سانتی متر است که در قسمت پایین کاسه قرار می‌گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی و ترها ایجاد شده‌اند. در ساخت برخی بربط ها، وترها به سیم‌گیری که در انتهای بدنه کاسه است وصل می‌شوند و در برخی دیگر، خرک وظیفه سیم‌گیر را نیز به عهده دارد، به این صورت که وتر روی سوراخ‌هایی که روی وتر قرار دارند گره می‌خورند و به طرف گوشی‌ها می‌روند. معمولا خرک را مستقیما روی صفحه نمی‌چسبانند و بین خرک و صفحه، تکه‌ای چوب یا صدف قرار می‌دهند.

دسته:

بربط دارای دسته کوتاه چوبی، تقریبا به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر حدود 10 سانتی‌متر است. در قدیم روی دسته بربط دستان‌بندی می‌شد ولی امروزه دسته این ساز فاقد دستان بندی است.

سر پنچه:

سرپنجه یا جعبه گوشی‌ها محفظه‌ای است تو خالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می‌شود. سر پنجه محل قرار گرفتن گوشی‌هاست و در هر طرف 5 گوشی قرار دارد.

شیطانک:

قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ار تفاع حدود یک میلی‌متر بین دسته و سر پنجه قرار می‌گیرد و وترها از درون شیار های کم عمق آن عبور می کنند.

تعداد و جنس وترها:

بربط دارای 10 وتر است که 2 به 2 با هم همصدا کوک می‌شوند. در بعضی بربط‌ها بم‌ترین وتر را تکی می‌بندند و بیشتر برای صدای واخوان در نظر گرفته می‌شود. جنس وترها از زه (روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم‌های نایلونی با ضخامت‌های مختلف است.

وسعت:

وسعت معمول صدای بربط حدود 2 اکتاو است که به علت کوتاهی دسته ساز، حدود یک اکاو و نیم از منطقه صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد.

مضراب:

جنس مضراب بربط از پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشتان دست راست گرفته می‌شود.

نامی از نوازندگان مشهور و پرآوازه:

از جملهٔ عود نوازان معروف می‌توان به منصور نریمان، حسن منوچهری، محمود رحمانی پور، اکبر محسنی و عبدالوهاب شهیدی اشاره کرد. در چند دهه گذشته استادان دیگری نیز به این جمع پیوسته‌اند و بیشترشان در نواختن این ساز نوآوری‌هایی نیز داشته‌اند، از این افراد می‌توان حسین بهروزی‌نیا، محمد فیروزی، ارسلان کامکار و سالار ایوبی را نام برد.

پایان

عود یا بربط یکی از سازهای باستانی و محبوب در موسیقی خاورمیانه و به خصوص در موسیقی ایرانی است. این ساز با صدای گرم و دلنشین خود، همواره توانسته است جایگاه ویژه‌ای در دل علاقه‌مندان به موسیقی پیدا کند. عود به عنوان یکی از قدیمی‌ترین سازهای زهی، نه تنها در ایران بلکه در کشورهای مختلف جهان از جمله ترکیه، عربستان، عراق و شمال آفریقا نیز محبوبیت زیادی دارد.

عود یا بربط با ساختار خاص خود، امکان اجرای تکنیک‌های متنوعی را به نوازندگان می‌دهد. از جمله این تکنیک‌ها می‌توان به تریل‌ها، پیزیکاتوها، و ویبراسیون‌های متنوع اشاره کرد. نوازندگان عود با استفاده از این تکنیک‌ها، قادر به خلق ملودی‌ها و آهنگ‌های پیچیده و زیبا هستند که شنونده را به دنیای دیگری می‌برد.

یادگیری و آموزش عود نیازمند تمرین مداوم، صبر و عشق به موسیقی است. هر نوازنده‌ای که می‌خواهد به مهارت بالایی در نواختن عود دست یابد، باید به طور منظم تمرین کند و از راهنمایی‌های اساتید با تجربه بهره‌مند شود. همچنین، آشنایی با تاریخچه و فرهنگ مرتبط با این ساز، به نوازنده کمک می‌کند تا ارتباط عمیق‌تری با عود برقرار کند و از نواختن آن لذت بیشتری ببرد.

در نهایت، عود یا بربط به عنوان یکی از جواهرات موسیقی خاورمیانه، همواره نقش مهمی در حفظ و ترویج موسیقی سنتی ایفا کرده است. با توجه به پیشرفت تکنولوژی و امکان دسترسی به منابع آموزشی متنوع، یادگیری این ساز زیبا و پر احساس برای علاقه‌مندان آسان‌تر از همیشه شده است. امید است که با تلاش و کوشش نسل‌های جدید نوازندگان، صدای گرم و دلنشین عود همچنان در قلب‌ها باقی بماند و به گوش جهانیان برسد.